Zabytki architektury w Krakowie

Collegium Minus to jeden z najstarszych gmachów Uniwersytetu Krakowskiego. Budynek ten to kamienica mieszczańska, usytuowana przy ulicy Gołębiej 11, którą w 1449 r. przejął Uniwersytet. Jednak z Uniwersytetem Krakowskim obiekt ten był już związany nieco wcześniej, bo co najmniej od 1428 r. istniała w tym samym miejscu najstarsza ze studenckich burs. Znajdowała się tutaj izba wspólna, lektoria i mieszkania profesorskie. Do czasów współczesnych zachowały się tylko fragmenty dawnej budowli (w piwnicach), natomiast reszta uległa przebudowie w końcu XIX i na początku XX wieku. Dzisiaj Collegium Minus mieści Instytut Archeologii UJ.

Collegium Witkowskiego, dawniej zwane Collegium Phisicum im. Augusta Witkowskiego, zostało zbudowane w latach 1908-1911. Projektantem był Gabriel Niewiadomski. Budynek utrzymany jest w stylu łączącym cechy neogotyckie, neoromańskie i secesyjne. Charakterystycznym detalem wykończeniowym są narożne ryzality, zakończone schodkowymi szczytami. Na stulecie istnienia gmach przeszedł gruntowną odnowę elewacji, do tego poddasze zaadaptowano na sale dla studentów. Ciekawostką związaną z gmachem, znaną nielicznym, jest fakt istnienia w ogrodzie profesorskim wieży.

Dawna zajezdnia tramwajowa stanowi zespół architektoniczno-budowlany, którego budowa przebiegała w czterech etapach. Budowa zakończyła się w latach 1882-1938. W pierwszej kolejności powstała zajezdnia tramwaju konnego. Znalazło się miejsce nawet na ogród zakładowy, zabudowany w późniejszych etapach rozwoju. Kolejno powstawały zajezdnia tramwaju elektrycznego wąskotorowego, zajezdnia normalno- i wąskotorowego tramwaju elektrycznego i zajezdnia tramwajowa i autobusowa. Już w 1985 r. została wpisana do rejestru zabytków, zaś z początkiem lat 90. dawna zajezdnia tramwajowa została skomunalizowana. Budynki w północnej części ulicy św. Wawrzyńca oddano kanonikom laterańskim, a w należącej do nich hali utworzono tor gokartowy. W 1998 r. powstało tu Muzeum Inżynierii Miejskiej, obejmujące XIX-wieczny kompleks przemysłowy.

Elektrownia Teatru Miejskiego, zwana Domem Machin, została wybudowana w 1893 roku. Jest to typowy przykład secesji. Początkowo należała do czeskiej firmy Františka Křizika z Pragi. Była to druga tego typu elektrownia na ziemiach polskich. Zamknięta została w 1906 r. i pozostaje nieczynna do dnia dzisiejszego. Obecnie swoją siedzibę ma tu Scena Miniatura Teatru Słowackiego.

Nazwa Domu pod Krzyżem wywodzi się od umieszczonego na jego fasadzie krzyża. Obecny krzyż to kopia znajdującego się w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa oryginału. Ponoć historia budynku sięga aż średniowiecza, mieściła się tutaj siedziba szpitala dla ubogich scholarów. Według Jana Długosza został on zbudowany w 1474 roku. Wielokrotnie przebudowywany, w XVIII w. zamieniony został na przytułek dla ubogich. Na początku XX w. Rada Miasta planowała wyburzyć budynek, jednak przekształcono go na domy mieszkalne i sklepy. W końcu siedzibę znalazł tutaj Związek Plastyków Polskich, a w roku 1933 otwarty został tu Teatr Cricot. W 1939 r. mieściła się tutaj siedziba Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, obecnie zaś jest to oddział tego Muzeum - Muzeum Teatralne im. Stanisława Wyspiańskiego.

Dom pod Śpiewającą Żabą był własnością S. i H. Rychterów. Wybudowany został w latach 1889-1890. Kiedyś mieściła się tam szkoła muzyczna. Budynek ulokowany był nad Rudawą. Nad rzeką rechotały żaby, stąd ta nietypowa nazwa. Budynek porastały kiedyś pnącza dzikich winogron, był to zabieg architekta, który zaprojektował specjalne wnęki dla przeplatających się pnączy.

W 1899 r. rozpoczęto budowę wodociągu i urządzeń wodociągowych, które zasilały wodą podziemną Bielany i Przegorzały. Autorem projektu tego systemu był inż. Roman Kajetan Ingarden. Wodociąg Miejski im. Franciszka Józefa I uruchomiono 14 lutego 1901 roku. Wówczas jego dyrektorem był T. Jaszczurowski. Dworzec Wodociągowy, czyli siedzibę władz wodociągu przy ul. Senatorskiej, wybudowano w 1913 roku. Autorem tego budynku był Jan Rzymkowski. Dziś mieści się tutaj główna siedziba dyrekcji oraz biuro Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji S.A. w Krakowie.

Powstały w latach 1850-1856 fort miał głównie chronić rogatkę Traktu Warszawskiego. Był to nowoczesny fort reditowy. Bronił dalekiego przedpola, przez co był wysunięty poza linię fortyfikacji. W 1885 r. Luneta Warszawska została włączona w ciąg obwałowań. Wraz z nią został włączony nowy bastion IVb. W latach 1888-1890 fort był bardzo często przebudowywany. W latach 90. XIX w. mieścił się tu magazyn. Wówczas chronił węzeł kolejowy i spedycję towarową Twierdzy Kraków. 17 października 1907 r. lewy bark lunety wyposażono w tradytor. Jego budowę ostatecznie zakończono 21 listopada 1908 roku. Koszt budowy to 38,320 koron. W 1919 r. fort został przejęty przez dyrekcję wojskowego mienia. Wciąż pełnił on funkcję magazynu. Podczas okupacji niemieckiej mieściło się w nim więzienie Gestapo. Jak podają przekazy ustne, w czasach późniejszych mieściło się tu więzienie UB, w którym przebywało nawet 500 osób. Dowodem na to są napisy pozostawione tu prawdopodobnie przez więźniów. Fort pełnił funkcję magazynów MSW. Obecnie od 1993 r. są tu magazyny i lokale firm handlowych. Obiekt został sprzedany w ręce prywatne, obecny właściciel nie dopilnował odpowiedniego zabezpieczenia budynku i obiekt niestety popadał w ruinę. W 2007 r. fort ponownie sprzedano. Obecnie jego stan jest dobry. W czerwcu 2007 r. został wpisany na listę zabytków.

Fort Kleparz to reditowy fort powstały w latach 1856-1866. W roku 1888 dobudowano do niego poprzecznice, a w wale umieszczono schrony. W 1909 r. w obrębie fortu powstały koszary. Od lat 50. stopniowo postępowała jego zabudowa i zniekształcenie fos. Budowla ta uchodzi za przykład jednego z najpotężniejszych fortów. Otoczony fosą i wałem ziemnym, wyposażony jest w rozbudowaną kaponierę i ceglany dziedziniec. W samym centrum fortu mieści się podkowiasta, ceglana redita z dwoma kondygnacjami i płaszczem ziemnym. Jest to jedyny, zachowany w niemal niezmienionym stanie, fort tego typu. Ocalały m.in. niektóre drewniane wrota ze strzelnicami w bramach i furtach oraz kamienne portale.