Zabytki architektury w Gdańsku

Archikatedra Oliwska to trójnawowa bazylika. Z zewnątrz wyróżnia się przede wszystkim dwoma 46-metrowymi, smukłymi wieżami, które zwieńczono ostrymi dachami hełmowymi. Formę ożywia barokowy, zdobiony portal wejściowy oraz trzy okna w różnych rozmiarach. Gdańska świątynia ma 107 metrów długości, co daje jej pozycję najdłuższego kościoła cysterskiego na świecie. Wznoszona była etapami, dlatego charakteryzują ja cechy stylów: romańskiego, romańsko-gotyckiego i gotyckiego. Archikatedra Oliwska najbardziej znana był z powstałych w 1680 roku organów chórowych, umiejscowionych w południowym skrzydle nawy poprzecznej. Ich twórcą był Johann Georg Wulff. W 2003 roku zabytkowe organy zostały zastąpione sprowadzonymi z Niemiec 17-głosowymi współczesnymi organami firmy Emanuela Tempera. Na pewno warto odwiedzić katedrę w trakcie jednego z licznych koncertów organowych i posłuchać ich wspaniałego dźwięku.

Baszta Biała powstała w latach 1460-1461 jako zachodnia flanka Bramy Nowej, wchodzącej w skład fortyfikacji starego przedmieścia Gdańska. Sama baszta została skonstruowana jako budowla gotycka antiquo modo. Ma kształt podkowy o pięciu kondygnacjach. Okna zaplanowano jako otwory strzelnicze. Po rozebraniu bramy w XVII wieku, baszta pełniła funkcję magazynu prochowego. W czasie II wojny światowej została znacząco uszkodzona przez pocisk lotniczy, co doprowadziło do jej stopniowego zaniedbania, a w rezultacie do przeobrażenia w ruinę. Po wojnie, mimo remontu, nadal ulegała dewastacji, aż do roku 1983, kiedy wykupił ją Klub Wysokogórski Trójmiasto. Dziś stanowi siedzibę Klubu, miejsce spotkań jego członków, konkursów i pokazów, mieści się tu także klubowa biblioteka.

Baszta Jacek pochodzi z końca XIV wieku. Wchodziła ona w skład murów obronnych Głównego Miasta w Gdańsku. Stanowiła najmocniejszy punkt fortyfikacji, głównie dzięki swojej znacznej wysokości oraz machikułom, czyli gankom bojowym u szczytu wieży, które pozwalały na atakowanie wrogów z góry, poprzez niewielkie otwory. Do dziś pozostały po nich ceglane arkady o kamiennych wspornikach. Cała wieża ma 36 m wysokości, a grubość ceglanych murów u podstawy dochodzi do 2,5 m. W czasach niemieckich Baszta Jacek nazywana była żartobliwie "Kiek in de Kök" ("Patrz do kuchni"). Miano to odziedziczyła po Bramie Dominikańskiej, rozebranej w XIX wieku. Określenie odnosi się do znajdującego się w pobliżu klasztoru dominikanów, którego kuchnię można było podglądać z najwyższych pięter. Obecna nazwa wiąże się z postacią św. Jacka Odrowąża. Był on pierwszym polskim dominikaninem i w 1227 roku na zaproszenie pomorskiego księcia Świętopełka wraz z kilkoma zakonnikami przybył do Gdańska. To z jego inicjatywy powstał tu pierwszy klasztor i nieistniejący już kościół św. Mikołaja, na miejscu którego stoi Baszta Jacek. Dziś mieści się tutaj zakład fotograficzny "Foto Wieża Jacek".

Baszta Narożna była pierwszym elementem fortyfikacji miejskich Gdańska, które powstawały od 1343 roku. Służyła ona zabezpieczeniu południowo-zachodniej części murów. Początkowo miała kształt prostokątny i była otwarta w kierunku miasta, jednak w wyniku wielu zabiegów ulepszania i wzmacniania uzyskała swój dzisiejszy wygląd. Jako jeden z ważniejszych obiektów w mieście została od zewnątrz ozdobiona ostrołukowymi płycinami, w których umieszczono otwory strzelnicze.

Brama Nizinna jest jedną z czterech bram powstałych w obrębie nowożytnych obwarowań Gdańska. Strzeżona przez Bastion Żubr i Bastion św. Gertrudy, umożliwiała wjazd do miasta od strony nizinnych Żuław - stąd jej nazwa. Od południa jej przejazd wychodzi na most przerzucony nad Opływem Motławy. Zbudowana została w 1626 roku przez Jana Strakowskiego zgodnie z planami fortyfikacji Corneliusa van den Bosche. Jest to budowla ceglana, od zewnętrznej strony murów pokryta płytami kamiennymi i ozdobiona herbem Gdańska na łuku przejazdu. W dwuspadowym dachu, w głównej części znajdują się schodkowe lukarny. Od wewnątrz przejazd flankują dwa skrzydła przeznaczone dla wartowników. Fasada zwrócona w kierunku miasta nosi wyraźne piętno wpływów holenderskich. Oryginalny układ wnętrz został zmieniony w czasie powojennej adaptacji budynku na potrzeby biurowe. Ciekawostkę stanowią masywne wrota zamykające przejazd od strony Opływu Motławy, które szczęśliwie przetrwały wszystkie wojny i nadal znajdują się na swoim miejscu. Dzięki podstemplowaniom drewnianym Brama Nizinna jest jedyną zabytkową bramą, przez którą nadal odbywa się ruch kołowy. W latach 90. ubiegłego wieku mieściła się w niej artystyczna Akademia Multimedialna, która jednak szybko zawiesiła działalność, a Brama Nizinna stała pusta i ulegała dewastacji. Obecnie gospodarzem obiektu jest Muzeum Historyczne Miasta Gdańska.

Brama Straganiarska, zwana dawniej Rybacką, powstała w latach 1482-1483. Uderzające jest jej podobieństwo do Bram Chlebnickiej i Mariackiej. Podobnie jak w przypadku tej ostatniej, przejazd Bramy Straganiarskiej od strony Motławy zdobiony jest tablicą z herbem Rzeczypospolitej oraz z herbami Prus Królewskich i Gdańska w pokłonie heraldycznym. Wraz z wieloma innymi obiektami, Brama znacznie ucierpiała w czasie działań wojennych. Powojenną rekonstrukcję oparto na XVIII-wiecznym sztychu Mateusza Deischa. Od tego czasu brama pełni funkcje mieszkalne. Z tym etapem istnienia Bramy Straganiarskiej nieodłącznie wiąże się postać znanego aktora i buntownika, Zbigniewa Cybulskiego, który w latach 1959-1963, w trakcie prac nad filmem Janusza Morgensterna "Do widzenia, do jutra", opartym na autentycznych przeżyciach odtwórcy roli pierwszoplanowej, zajmował lokal na pierwszym piętrze. Upamiętnia to umieszczona na fasadzie budynku tablica.

Brama Żuławska została wybudowana w roku 1628, przez Jana Strakowskiego, jako jeden z elementów północno-wschodnich fortyfikacji miasta, zamykający jednocześnie Drogę Królewską. Przechodził przez nią biegnący Żuławami Trakt Elbląski, stąd nazwa Bramy. Budowla była wtopiona w wały ziemne i flankowana bastionami Lew oraz Wół. Po ich rozebraniu na przełomie XIX i XX w., budynek bramny pozostawiono bez jego naturalnego kontekstu, dlatego dziś jego forma jawi się dosyć nietypowo. Bramę Żuławską wykonano z cegły, natomiast elementy dekoracyjne zaprojektował w kamieniu Herman Knust. Otwory przejazdowe i okienne zdobią kamienne boniowania. Od zachodu, nad głównym przejazdem znajduje się barokowy szczyt zamknięty wolutowym gzymsem. Od wschodu natomiast umieszczono ozdobny kartusz z herbem Gdańska, który jeszcze przed wojną flankowały posągi Diany i Bellony. Poniżej, ponad przejściami dla pieszych, widnieją medaliony z portretami rzymskich wodzów. Dziś budynek stoi na uboczu miasta. Mieści się tutaj pracownia konserwatorska Centralnego Muzeum Morskiego, jednak nie jest ona zbyt intensywnie wykorzystywana.

Budynek Poczty Polskiej w Gdańsku powstał w 1844 roku według projektu Karla Friedricha Schinkla. Początkowo gmach pełnił funkcję Królewskiego Szpitala Garnizonowego. Powstał on na miejscu XVII-wiecznego zakładu, gdzie młodzież z nizin społecznych pracowała w warsztatach na swoje utrzymanie w ramach resocjalizacji, a kary odbywali przestępcy skazani na wykluczenie ze społeczeństwa. Później mieścił się tu ośrodek pomocy ubogim i lazaret wojska pruskiego. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego z 1919 roku w Wolnym Mieście Gdańsku miał powstać oddział Poczty Polskiej. Wypełniając to zobowiązanie, dotychczasowy budynek szpitala przy placu Heweliusza przekazano polskiej Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów, która utworzyła tu Polski Urząd Pocztowy nr 1, istniejący aż do 1 września 1939 roku. Tego dnia doszło do niemieckiego uderzenia na Polskę, połączonego z atakiem na polską składnicę wojskową na Westerplatte. Oddziały SS, SA i gdańskiej Policji Porządkowej przez 14 godzin oblegały budynek poczty. Broniło go 55 pracowników poczty, jeden kolejarz i troje cywilów. W czasie kapitulacji udało się uciec pięciu osobom, dwie schwytano w trakcie ucieczki, czternaście zginęło na miejscu lub w wyniku obrażeń. Pozostali obrońcy zostali osadzeni w Prezydium Policji, później przeniesieni do Victoriaschule. W dwóch błyskawicznych wrześniowych procesach wszystkich skazano na śmierć i rozstrzelano na Zaspie. Gmach Poczty Polskiej służył odtąd władzom niemieckim jako magazyny. Bardzo ucierpiał w trakcie zdobywania Gdańska przez Armię Czerwoną w 1945 roku, ale szybko podjęto decyzję o jego odbudowie, którą ukończono w 1951 roku. Początkowo mieściła się tu placówka szkolenia zawodowego kadr łączności, ale wraz z odsłonięciem stojącego obok Pomnika Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku z okazji 40. rocznicy wspomnianych wydarzeń, uruchomiono Urząd Pocztowy oraz Muzeum Poczty i Telekomunikacji. Obecnie jest ono oddziałem Muzeum Historycznego Miasta Gdańska jako Muzeum Poczty Polskiej.

Dom Angielski (zw. Anielskim) powstał w latach 60. XVI wieku na zlecenie westfalskiego finansisty, Dirka Lylge'a. Architekt, Hans Kramer, zaprojektował okazałą rezydencję na dwóch sąsiadujących parcelach, co pozwoliło stworzyć wyjątkowo bogatą fasadę w stylu renesansowym. Złocenia, liczne rzeźby oraz polichromie zachwycały ówczesnych. Całość wieńczy ozdobna sygnaturka. Budynek swoją nazwę zawdzięcza postaci anioła wieńczącej szczyt lub też kupcom angielskim, którzy w XVII wieku gromadzili się w tutejszej sieni na wspólne nabożeństwa. Kamienica, wyremontowana w latach 70. XX wieku, należy obecnie do Akademii Sztuk Pięknych.