Zabytki architektury w Gdańsku

Budynek posadowiony na arkadzie ponad Kanałem Raduni powstał na przełomie XIV i XV wieku w pobliżu kościoła św. Katarzyny. Wbrew nazwie, nigdy nie był użytkowany jako młyn. Mieścił się tu spichlerz do przechowywania mąki wyprodukowanej w Młynie Wielkim oraz warsztaty rzemieślnicze. Jest to typowy utylitarny budynek gotycki, murowany z cegły, przykryty wysokim dwuspadowym dachem. Jego szczyt zdobią duże, zamknięte ostrołukowo płyciny. Oryginalnie Mały Młyn posadowiony był u zbiegu ulic Garncarskiej i Na Piaskach, jednak spłonął on doszczętnie podczas II wojny światowej i odbudowano go w pierwotnym kształcie już w nowym miejscu, gdzie podziwiać go można do dziś. Nowoczesne wnętrza mieszczą obecnie siedzibę Polskiego Związku Wędkarskiego, ale wyjątkowo malowniczo prezentuje się otoczenie, w jakim znajduje się ten budynek wraz z Kanałem Raduni przypominającym dawną fosę.

Nowy Dom Ławy w swojej pierwotnej formie powstał pod koniec XIV wieku. Z tego czasu pochodzi gotycka, wąska fasada kamienicy podzielona na trzy pionowe części ceglanymi występami. Renesansowy portal, w przeciwieństwie do elewacji, jest bardzo bogato zdobiony. Zaopatrzono go we fryz z płaskorzeźbą Neptuna. Szczyt domu pochodzi zaś z barokowej przebudowy budynku z 1712 roku i zwieńczony został figurą Sprawiedliwości. Aż do początku XVIII wieku mieszkały tutaj rodziny gdańskich patrycjuszy. Później zaczęły odbywać się tutaj publiczne sądy ławnicze, od których obiekt zyskał swoją nazwę. W 1901 roku miasto weszło w posiadanie ponad dwustu eksponatów z kolekcji Lessera Giełdzińskiegiego, znanego żydowskiego kupca zbierającego przez całe życie różne przedmioty użytkowe. Dzięki temu, otwarto tutaj jeszcze w tym samym roku ekspozycję muzealną "Sień Gdańska". Większość wystawy zaginęła podczas wojny, część zaś znajduje się w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku. Dzisiejszy wystrój wnętrz Nowego Domu Ławy, wchodzącego w skład zespołu Dworu Artusa, nawiązuje do dawnych czasów. Można tu obecnie obejrzeć rekonstrukcję reprezentacyjnego salonu gdańskiej kamienicy, jakim mogli szczycić się patrycjusze żyjący w XVII i XVIII wieku oraz wystawę dokumentującą wysiłki mieszkających w XIX-wiecznym Gdańsku Polaków dbających o podtrzymanie narodowych tradycji. Oryginalną ciekawostkę stanowi pojawiająca się od 2001 roku w okrągłym okienku na szczycie kamienicy postać panienki odzianej w siedemnastowieczne szaty. Jest to rzeźba Ewy Topolan, upamiętniająca postać stworzoną w XIX wieku przez Jadwigę Łuszczewską, znaną jako Deotyma. Hedwiga, czyli tytułowa postać jej powieści, na stałe wpisała się już w kanon gdańskich legend. Każdego dnia o godzinie 13 można zauważyć, przy dźwiękach melodii Martiniego il Tedesco "Plasir d’amour" wygrywanej na carillonie Ratusza Głównego Miasta, młode dziewczę z tęsknotą wypatrujące powrotu ukochanego marynarza.

Oliwski Pałac Opatów Cysterskich w swojej podstawowej formie powstał już w XV wieku, tzw. Nowy Pałac dobudowano do niego w pierwszej połowie XVII wieku na zlecenie opata Jana Grabińskiego. Gościły tu w tym okresie takie osobistości jak Maria Ludwika Gonzaga, żona króla Władysława IV, czy poselstwa obradujące nad pokojem oliwskim z 1660 roku. Obecny kształt pałac zyskał w latach 1754-1756 na życzenie opata Jacka Rybińskiego. Projekt dwupiętrowego budynku stworzył Efraim Szreger. Rokokowy budynek ozdobiono eleganckim ryzalitem od strony ogrodu oraz subtelnym szczytem odznaczającym się na tle mansardowego dachu. Całość idealnie wpisuje się we francuski charakter tej części parku oliwskiego. Najcenniejszym elementem wnętrz pałacu jest znajdująca się na pierwszym piętrze Sala Muzyczna, gdzie podczas koncertów przyjmowano znamienitych gości, np. Ignacego Krasickiego. Oryginalną ciekawostkę stanowi również kryte przejście łączące pałac z ambitem oliwskiej katedry. Po kasacie zakonu, od 1836 roku, posiadłość przeszła na własność władz pruskich i pozostawała nieużytkowana do końca lat 60. XIX wieku, kiedy zamieszkała tutaj kuzynka króla Prus, Maria Hohenzollern. Po jej śmierci przebywali tutaj różni pruscy dygnitarze. W 1926 roku urządzono w pałacu Miejskie Muzeum Historii Gdańska, gdzie prezentowano dokumenty i zabytki związane z niemieckim charakterem miasta. W czasie II wojny światowej zorganizowano tutaj magazyn, głównie środków chemicznych. W 1945 roku wojska niemieckie spaliły Pałac Opatów wraz z wieloma innymi w celu oczyszczenia przedpola frontu przed nadchodzącą Armią Czerwoną. Dopiero w roku 1965 Muzeum Pomorskie doprowadziło do remontu całego zespołu. Przez dłuższy czas we wnętrzach pałacu znajdowały się zbiory etnograficzne. Dziś jest to Oddział Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego w Gdańsku, Dział Teatralny oraz Galeria Promocyjna z pracami młodych artystów.

Dwa połączone ze sobą "szyją" budynki Bramy Więziennej i Katowni, stanowiące dawniej barbakan, czyli Przedbramie ul. Długiej, w swojej pierwotnej formie powstały już na przełomie XIV i XV wieku. Początkowo wiódł tędy zachodni wjazd do miasta. Dopiero po wybudowaniu nowożytnych fortyfikacji w XVI wieku-. straciły swoje znaczenie obronne i przebudowano je pod kierunkiem Antoniego van Obberghena w stylu renesansowym z przeznaczeniem na siedzibę wymiaru sprawiedliwości. To wtedy właśnie Wieża Więzienna zaopatrzona została w ozdobny hełm, a budynek Katowni w bogato dekorowane szczyty ze sterczynami. Nad wejściem do Katowni znajduje się również zachowany do dziś herb Gdańska z czasów krzyżackich. Po wschodniej stronie zespołu ustawiono na początku XVII wieku katowskie narzędzia - pręgierz, szubienicę i dyby. Aż do połowy XIX wieku funkcjonowało tutaj więzienie uważane za jedno z najcięższych w Europie, gdyż nie odnotowano żadnego przypadku ucieczki więźniów z tego miejsca. Pod koniec XIX i na początku XX stulecia zorganizowano w tym obiekcie muzeum oraz kolumnę Czerwonego Krzyża. Mieściło się tu także Stowarzyszenie Gdańskich Artystów. Przeniesiono wtedy na fasady obu budynków kamienne dekoracje z rozebranej Bramy św. Jakuba. Zniszczony w czasie działań wojennych zespół odnowiono, przystosowując jego wnętrza na siedzibę Katedry Kryminalistyki Wydziału Prawa Uniwersytetu Gdańskiego. W 2001 roku nadzór nad Przedbramiem przejęło Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Wykonano generalny remont całego zespołu, wzmacniając ściany, uzupełniając sgraffito na ostatnich poziomach Wieży i na szczytach Katowni. Po zakończeniu tych prac budynki otwarto dla zwiedzających jako Muzeum Bursztynu, prezentujące największe skarby od wieków kojarzone z południowym wybrzeżem Bałtyku.

Najbardziej reprezentacyjnym i charakterystycznym budynkiem Gdańska jest bez wątpienia Ratusz Główny Miasta. Pierwszy ratusz powstał tutaj w pierwszej połowie XIV w., jednak już w 1378 roku, kiedy zmieniono prawa miejskie z lubeckich na chełmińskie, zaszła potrzeba przebudowy siedziby władz tak, by zmieściły się w niej oddzielne sale dla rady miejskiej i dla ławy sprawującej sądy. Podczas tych prac, kierowanych przez mistrza Henryka Ungerdina, powstały dzisiejsze Sale Czerwona i Biała. Kolejne zmiany wprowadzono w połowie XV wieku w związku z wizytą króla Kazimierza Jagiellończyka, któremu gdańszczanie złożyli w 1457 roku hołd. Wymieniono wówczas elewację frontową i dobudowano poddasze. To właśnie w tym Ratuszu król dodał do gdańskiego hełmu koronę. Kilka lat później pod kierunkiem Hansa Kreczmera powstała wieża, ozdobiona wysokim hełmem Michała Enkingera. W 1526 roku król Zygmunt August ustanowił nowy skład samorządu miejskiego, więc w Ratuszu - oprócz ławy i rady miasta - zmieścić się musiały również Trzeci Ordynek (reprezentacja rzemieślników i kupców), burmistrz i burgrabia. W tej sytuacji wokół dziedzińca przy nim wzniesiono dwukondygnacyjną oficynę. Kolejnym impulsem do zmian stał się groźny pożar siedziby władz municypalnych z 1556 roku. W trakcie odbudowy nadano Ratuszowi obecny, renesansowy wygląd. Smukły hełm wieży zwieńczono wówczas złoconym posągiem Zygmunta Augusta i zamontowano w nim 14-dzwonowy carillon. Trwające do rozbiorów upiększanie budynku spowodowało dodanie ozdobnej attyki na wschodniej elewacji oraz reprezentacyjnych schodów i głównego portalu z herbem gdańskim podtrzymywanym przez lwy, z których jeden zwraca głowę w stronę Złotej Bramy. Także wnętrza przekształcono zgodnie z najnowszą modą manierystyczną. Ich wystrój powierzono mistrzom niderlandzkim (Izaak van den Block, Hans Vredeman de Vries, Willem van der Meer, Anton Möller i Szymon Herle) pod kierunkiem Antoniego van Obberghena. Najbogatsze wyposażenie, zachowane do dziś, zyskała Sala Czerwona, czyli Wielka Sala Rady, gdzie ustawiono bogato dekorowany kominek z herbem Gdańska. Pięknie prezentuje się również jej portal oraz cykl obrazów przedstawiający cnoty i wady. Pod rządami pruskimi starano się usunąć wszelkie elementy nawiązujące do polskiego charakteru miasta, m.in. galerię portretów królewskich czy wyposażenie Wielkiej Sali Ławy. W tym czasie urzędował tutaj burmistrz miasta. Budynek Ratusza spłonął w czasie zdobywania miasta przez Armię Czerwoną w 1945 roku, uszkodziły go również pociski i bomby. Stan murów i stropów był na tyle tragiczny, że rozważano jego całkowitą rozbiórkę, jednak zapadła w końcu decyzja o jego generalnej odbudowie, która trwała do 1970 roku i stanowiła wybitne osiągnięcie konserwatorskie w skali kraju. Obecnie mieści się tutaj główna siedziba Muzeum Historycznego Miasta Gdańska i prezentowane są wystawy z dziejów miasta. W sezonie letnim można również wejść na wieżę, skąd roztacza się piękny widok na całe miasto. Od 2000 roku na wieży znajduje się 37-dzwonowy carillon wykonany w holenderskiej ludwisarni Koninklijke Eijsbouts, wygrywający o pełnych godzinach różne melodie.

Pierwszy ratusz dzielnicy Staromiejskiej powstał już w XIV wieku, jednak ze względu na rosnące potrzeby reprezentacyjne władz w latach 1587-1589 wybudowano zachowany do dziś budynek manierystyczny z ceglanymi elewacjami. Projekt Antoniego van Obberghena zakładał przykrycie kwadratowej bryły dwoma czterospadowymi dachami zwieńczonymi wieżą z trójdzielnym hełmem i zakończonymi iglicami. Elewację frontową zamykają ośmioboczne nadwieszone wieżyczki, a w jej środkowej części umieszczono ozdobny portal z hermowymi konsolami, figurkami aniołów i maskami. Góruje nad nim lukarna dachowa. Mimo że bryła budynku nie podlegała przez wieki większym zmianom, jego wnętrza przekształcano każdorazowo wraz ze zmianą jego funkcji. Gospodarcze pomieszczenia wraz z Wielką Wagą, w wyniku rozwiązania samorządów dzielnicowych po nastaniu rządów pruskich, zostały przekształcone w mieszkania. W Wielkiej Sali Mieszczańskiej, gdzie wcześniej zbierała się Rada, zorganizowano loterię. W 1803 roku Ratusz Staromiejski przebudowany został na siedzibę Sądu Krajowego i Mieszczańskiego, a w 1858 roku przeszedł na własność państwa. Dawny wygląd przywrócono na początku XX wieku, kiedy Ratusz ponownie wrócił pod zarząd miasta. Wtedy również przeniesiono tutaj liczne detale architektoniczne z kamienic mieszczańskich (m.in. schody, portale czy kompletne wyposażenie gabinetu burmistrza), co uratowało je przed zniszczeniem. Szczęśliwie Ratusz Staromiejski uniknął większych uszkodzeń związanych z II wojną światową i przetrwał w niemal niezmienionym stanie. Dziś jego zarządcą jest Nadbałtyckie Centrum Kultury, które zajmuje się popularyzacją kultury Pomorza na arenie krajowej i międzynarodowej poprzez organizację wystaw, koncertów czy konferencji. Pomieszczenia Ratusza udostępnione są dla zwiedzających, na parterze znajduje się księgarnia PWN i Galeria-Klub na Korzennej, a na dwóch poziomach piwnic - Restauracja Toscana i Irish Pub.

Spichlerz Królewski powstał w 1621 roku jako efekt obietnic złożonych przez gdańszczan królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi jeszcze w połowie XV wieku. Projekt stworzył Abraham van den Blocke, a pracami kierował Jan Strakowski. Wysoki, czterokondygnacyjny budynek ustawiono wzdłuż rzeki, w przeciwieństwie do pozostałych spichlerzy Gdańska. Dzięki dużej liczbie niewielkich, zakończonych łukowo okien, które zapewniały światło i wentylację, świetnie spełniał rolę magazynu na zboże nadsyłane z dóbr królewskich. Z przyziemia do wnętrza budynku wiodło dziesięć bram, z których zlikwidowano tylko te w elewacji wschodniej w latach 20. XX w. Kolejne kondygnacje łączyła szeroka klatka schodowa oraz znajdujący się na zewnątrz dźwig. Jedyne skromne dekoracje stanowią szczyty zakończone manierystycznymi wolutami i ozdobione ceglanymi fryzami. Przez cały XIX wiek, pod rządami pruskimi, Spichlerz Królewski pełnił rolę magazynu wojskowego. Dopiero kiedy pod koniec tego stulecia w jego sąsiedztwie powstała nowoczesna elektrownia firmy Siemens & Halsie, Spichlerz został włączony do jej zespołu. Bardzo zniszczony podczas II wojny światowej spichlerz został szybko odbudowany wraz z całym kompleksem ówczesnej elektrociepłowni. Kiedy jej działanie przestało już być wystarczające dla rozrastającego się miasta, zakład zlikwidowano, a budynek spichlerza od kilkunastu lat funkcjonuje jako luksusowy hotel Królewski z przepięknym widokiem na Główne Miasto.

Spichlerz Opacki wchodzi w skład założenia pałacowego zakonu cystersów w Oliwie. Wybudowano go z przeznaczeniem na magazyn w 1723 roku z cegły rozbiórkowej z dwóch mniejszych spichlerzy, które miał zastąpić z polecenia opata Franciszka Zaleskiego. Charakterystyczne małe okna łukowe nawiązują do stylu barokowego. Nad półokrągłym łukiem głównego wejścia widnieje kartusz z herbem opata oraz datą powstania budynku. Właściwie niezniszczony w czasie II wojny światowej Spichlerz Opacki zaadaptowano na Składnicę Konserwatorską. Kiedy jednak w Pałacu Opatów zaplanowano otworzyć Oddział Sztuki Współczesnej, powstał projekt przeniesienia stamtąd do Spichlerza Oddziału Etnograficznego Muzeum Narodowego. W tym celu obiekt został wyremontowany i w 1988 roku dokonano otwarcia wystawy prezentującej kulturę materialną mieszkańców Pomorza. Znajdują się tutaj również zbiory dotyczące Kaszub, Warmii i Mazur, a także niewielki zespół eksponatów związanych z pozaeuropejskimi kulturami Afryki czy Oceanii.

Spichlerz pod Jeleniem jest jednym z ciekawszych zabytków w tej części miasta, zwłaszcza, że niemal nienaruszony przetrwał działania wojenne. Powstał on w 1771 roku na terenie dawnego zamku krzyżackiego, a nazwę wziął od figurki jelenia spoczywającego w niszy u szczytu budynku. Oryginalna konstrukcja ryglowa została wypełniona czerwonymi cegłami, a całość prezentuje się dosyć skromnie w porównaniu do innych tego rodzaju obiektów zachowanych w mieście. Nie miał on jednak szczęścia do zabiegów konserwatorsko-remontowych. Najpierw wyprostowano pochyloną nad ulicą ścianę frontową, uważając, że jest wynikiem słabych materiałów i błędów konstrukcyjnych, choć historycy architektury alarmowali, iż jest to celowy zabieg ułatwiający transport towarów ze i do spichlerza. Ponieważ przez długi czas budynek pozostawał siedzibą Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznych (wchodzącej w skład Pracowni Konserwacji Zabytków), większe zmiany nie zachodziły. Dopiero od kilku lat mieści się tu Dom Piwa "Degustatornia", którego właściciel zlecił wymianę zabytkowych drzwi na nowe, niestety niedopasowane do oryginalnego otworu drzwiowego, oraz wstawienie witryn o nieprawidłowych wymiarach. Puste miejsca w licu murów zapełniono betonem i żółtą cegłą, co stało się powodem konfliktu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.