Zabytki architektury w Gdańsku

Renesansowy Dom Schumannów należał początkowo do Hansa Connerta, jego fundatora. Budynek wybudowany został w 1560 roku i odzwierciedla europejskie zainteresowania pierwszego właściciela. Bogate dekoracje fasady nawiązują do wzorów antycznych. Kompozycje dzielą pilastry i gzymsy oraz fryzy z tryglifami i metopami. Monumentalny portal zdobią kolumny doryckie, a szczyt zdobi okrągła lukarna w złoconym obramowaniu. Najatrakcyjniejszy detal stanowią jednak dwie figury ponad trzecią kondygnacją i trzecia, wieńcząca szczyt. Wszystkie te elementy nadają kamienicy charakter iście pałacowy. Na przestrzeni wieków Dom Schumannów wielokrotnie zmieniał właścicieli. Nazwę otrzymał od miana rodu gdańskich patrycjuszy, w których posiadaniu znajdował się przez ponad dwa wieki. Z rodziny Schumannów wywodziły się znane osobistości swoich czasów: rajcy, artyści, a nawet czterech burmistrzów. Warto wspomnieć również, że słynny fizyk, Daniel Fahrenheit był synem Concordii z Schumannów Fahrenheit. Wraz z początkiem XX wieku kamienica została przebudowana, a jej najniższe poziomy przeznaczono na kawiarnię i sklep tytoniowy. W znacznym stopniu zniszczony działaniami wojennymi, Dom Schumannów został odbudowany dzięki staraniom przewodników gdańskich. Do dziś mieści się tutaj siedziba Gdańskiego Oddziału PTTK oraz Informacji Turystycznej. Wyższe piętra zajmują pokoje hotelu "Dom Schumannów" oraz biura takich instytucji jak redakcja Pomorskiego Kwartalnika Turystyczno-Krajoznawczego "Jantarowe Szlaki" czy Koło Przewodników Miejskich i Terenowych PTTK im. Franciszka Mamuszki.

Dom Towarzystwa Przyrodniczego został wybudowany nad Motławą w latach 1597-1599 przez Antoniego van Obberghena dla kupca Hansa Köpego. Jest to zupełnie wyjątkowa kamienica w porównaniu do pozostałej zabudowy Gdańska. Bardzo wysoka, skromnie dekorowana przeznaczona była na budynek zarówno mieszkalny, jak i magazynowy. Oryginalna 36-metrowa wieża z renesansowym hełmem służyła zapewne jako punkt obserwacyjny do wypatrywania wpływających do miasta statków. Drugim elementem, który urozmaica elewację od strony rzeki, jest wielopiętrowy wykusz z podwójnym szczytem. Znacznie bardziej reprezentacyjna fasada frontowa zwieńczona jest prostym ornamentem okuciowym, natomiast wzrok przykuwa przede wszystkim okazałe przedproże. Ozdobiono je czterema kamiennymi płytami, przedstawiającymi personifikacje nauk: Astronomię, Medycynę, Geografię i Przyrodę. To właśnie ta ostatnia patronowała Towarzystwu, które wykupiło Kamienicę w 1846 roku. Magazyny, mieszkania i pracownie szewskie przekształcone zostały na sale posiedzeń, pracownie naukowe i bibliotekę. W wieży urządzono obserwatorium astronomiczne, zastępując w tym celu hełm obrotową kopułą, natomiast w przyziemiu funkcjonowała restauracja "Zum Grünen Gewölbe" ("Pod Zielonym Sklepieniem"). Prócz tego Towarzystwo Przyrodnicze prowadziło w części pomieszczeń niewielkie muzeum, którego zachowane do dziś zbiory dały początek późniejszemu Muzeum Archeologicznemu. II wojnę światową przetrwała jedynie wieża. Ówczesne władze miasta podjęły się odbudowy obiektu w latach 1956-1956, przeznaczając go od razu na siedzibę Muzeum Archeologicznego. Dom Towarzystwa Przyrodniczego zachował jednak do dziś swoją nazwę. W czasie prac rekonstrukcyjnych wieży przywrócono oryginalny hełm, a całość połączono z Bramą Mariacką, w której również znajdują się sale wystawowe. Warto skorzystać z możliwości wejścia na wieżę, skąd rozciąga się piękny widok na miasto.

Gdański Dworzec Główny zaczął powstawać już w 1894 roku jako jeden z elementów kompleksu kolejowego rozbudowywanego na terenie miasta. Stacja została rozplanowana na terenie zajmowanym wcześniej przez nowożytne wały, które zniwelowano pod koniec XIX wieku. Uroczyste otwarcie odbyło się 30 października 1900 roku. Jako jeden z najbardziej reprezentacyjnych budynków w mieście, Dworzec Gdańsk Główny został zaprojektowany ze szczególną dbałością w eklektycznym stylu "gdańskiego renesansu" o cechach barokowo-renesansowych. Ceglane elewacje zdobią detale wykonane z piaskowca, natomiast zadaszone perony dekorują żeliwne elementy konstrukcyjne. Układ pomieszczeń odpowiadał wówczas najnowocześniejszym standardom - znajdowały się tu (oprócz poczekalni i hali recepcyjnej) przechowalnia bagażu, restauracja, umywalnie, toalety, telegraf, posterunek policji. W trzy lata później oddana została do użytku dworcowa wieża ciśnień, którą zgrabnie wkomponowano w bryłę całego założenia. Jej najwyższą kondygnację zdobi elektrycznie napędzany zegar. Niemal natychmiast wokół stacji kolejowej zaczęła rozwijać się bogata infrastruktura hotelowa, powodując rozkwit tej części miasta. W 1921 roku Dworzec Główny przeszedł w zarząd PKP i odtąd pełnił kluczową rolę dla polskich interesów w Wolnym Mieście Gdańsku. Szczęśliwie przetrwał II wojnę światową i dopiero zajmująca miasto Armia Czerwona podpaliła budynek. Ponieważ jednak zniszczenia były raczej umiarkowane, szybko przystąpiono do odbudowy. Obiekt zachował swój zewnętrzny wygląd, w przeciwieństwie do wnętrza. W okresie PRL-u powstał nawet plan rozebrania dawnej hali dworcowej i postawienia stacji nawiązującej charakterem do budynku dworca Warszawa Centralna. Udało się jednak tego uniknąć, a modernizacja z lat 90. zaprowadziła zmiany w środku oraz odświeżenie elewacji. Obecnie Dworzec PKP Gdańsk Główny nadal pełni swoją pierwotną funkcję. Wewnątrz mieszczą się liczne punkty handlowe, urząd pocztowy, restauracje, a w sąsiednim budynku swoją siedzibę ma Ośrodek Muzealny Kolejnictwa.

Nazwa i istnienie wszystkich północnoeuropejskich Dworów Artusa wywodzą się od legendarnego króla Artura i jego Okrągłego Stołu, który skupiał najwytrawniejszych rycerzy jego dworu. Stąd też jego imieniem nazywano domy spotkań rycerstwa i mieszczan. Gdański patrycjat zrzeszony w Bractwie św. Jerzego wybudował swoim nakładem pierwszy Dwór Artusa już w latach 1348-1350. Urządzano tu zawody zręcznościowe, uczty i maskarady, nawiązywano kontakty handlowe. Gotycki budynek spłonął w 1476 roku i chociaż Rada Miasta w 1481 roku swoim sumptem wzniosła nowy Dwór Artusa, Bractwo św. Jerzego wkrótce przeniosło się do innej siedziby. Natomiast goście Dworu łączyli się w kolejne bractwa według wspólnych zainteresowań, zawodów lub pochodzenia, czyli ław, nadal jednak wymagano od nich szlachetnego pochodzenia i przestrzegania zasad panujących w murach budynku. W XVII wieku życie Dworu Artusa straciło wiele na swej godności, głównie ze względu na ogólne rozluźnienie obyczajów wywołane wojnami i epidemiami. Coraz mniej było nowych członków ław, aż w 1742 roku władze miasta podjęły decyzję o przekształceniu budynku w giełdę. Działalność dobroczynna i mecenacka ławników prowadzona była nadal aż do końca XIX wieku, kiedy zaczęło zajmować się tym państwo. Wzniesiony po wielkim pożarze nowy późnogotycki Dwór Artusa otrzymał w 1617 roku renesansową fasadę projektu Abrahama van den Blocke`a. Pomiędzy trzema ogromnymi ostrołukowymi oknami stanęły figury największych wodzów antycznych: Scypiona Afrykańskiego, Temistoklesa, Kamillusa, Judy Machabeusza. Znajdujące się ponad antykizującym fryzem, pomiędzy korynckimi pilastrami, postacie to personifikacje Siły i Sprawiedliwości. Całość wieńczy posąg Fortuny. Po bokach wspartego na jońskich kolumnach portalu znajdują się medaliony z popiersiami Zygmunta III Wazy i Władysława IV. We wnętrzu do dziś podziwiać można jedenastometrowy piec z kaflami ozdobionymi podobiznami władców europejskich, dzieło Georga Stelznera z XVI wieku. Bogate dekoracje wnętrz - boazerie, fryzy, malowidła i obrazy - nawiązują do mitologii i wydarzeń historycznych. Jeszcze w XIX wieku Dwór Artusa zaczął pełnić reprezentacyjną funkcję dla miasta. Podejmowano tu najwybitniejszych gości - pruskich monarchów, artystów, towarzystwa naukowe. Przed wybuchem II wojny światowej zaadaptowano go na jednostkę muzealną, dzięki czemu udało się dokonać sprawnej ewakuacji ponad 70% jego wyposażenia przed wkroczeniem do Gdańska Armii Czerwonej. Po wojnie większość zbiorów udało się odzyskać i otworzyć tu oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Powrócono również do tradycji witania w jego progach najważniejszych gości - monarchów czy prezydentów państw.

Bractwo św. Jerzego od średniowiecza skupiało w swoich szeregach przedstawicieli patrycjatu w różnych miastach Zakonu Krzyżackiego. Celem jego działania była dobroczynność, życie towarzyskie, wspieranie inicjatyw w rodzinnych miastach. Takie stowarzyszenie powstało również w Gdańsku, a jego główna siedziba, Dwór Bractwa św. Jerzego sąsiadujący ze Złotą Bramą, zachwyca do dziś. Początkowo spotkania Bractwa odbywały się w Dworze Artusa, jednak już w 1487 roku rozpoczęło ono budowę własnej siedziby. Gotycka budowla w stylu flamandzkim, projektu Jana Glothaua, została ukończona 1494 roku. Nad obiektem góruje wieża z latarniowym hełmem i XVI-wieczną figurą patrona właścicieli. Wysokie, wąskie okna w podwójnych arkadach oraz narożne wieżyczki i wieńczący ceglane fasady krenelaż, nadają Dworowi wygląd małego zameczku. Mieściła się tutaj strzelnica dla łuczników oraz wielka sala, gdzie organizowano bale, turnieje rycerskie, zebrania oraz biesiady. W 1798 roku, kiedy rozwiązano Bractwo, nieruchomość stała się własnością miasta. Urządzono tu Prowincjonalną Szkołę Sztuk Pięknych, a przyziemie zajął odwach wojskowy. Pod koniec XIX wieku przeprowadzony został całkowity remont, związany z przywróceniem dawnego wyglądu elewacjom, które zmieniały się przez wieki. Zniszczenia wojenne naprawiono w latach 50., przywracając Dworowi jego dawną świetność. Dziś w przyziemiu funkcjonuje Kawiarnia Kurkowa, natomiast pozostałe pomieszczenia, wraz ze Złotą Bramą, zajmuje Stowarzyszenie Architektów Polskich, którego wysiłki włożone w żmudne prace konserwatorskie i projekty rekonstrukcji budynku zaowocowały przywróceniem go Gdańskiej Starówce.

Zachodniopruskie Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia tuż przed I wojną światową zakupiło teren dawnego sierocińca na swoją siedzibę. Modernistyczny projekt gmachu stworzył Albert Carsten, wykorzystując m.in. neorenesansową fasadę rozebranego sierocińca. Kiedy w 1945 roku cały Gdańsk płonął, budynek Towarzystwa "z czysto symbolicznych względów" ocalał z pożogi. Po II wojnie światowej mieścił się tutaj Komitet Wojewódzki PZPR, który zaatakowali i spalili w grudniu 1970 roku strajkujący stoczniowcy. Odbudowany budynek w latach 90. stał się siedzibą Prokuratury Okręgowej i Apelacyjnej.

Hala Targowa powstała w latach 1894-1896 w celu uporządkowania handlu ulicznego na terenie Głównego Miasta. Ceglany budynek oparto na żeliwnej konstrukcji, a jego wygląd zewnętrzny z licznymi zdobieniami nawiązywał do architektury gotyku i renesansu. Ponad czterema dużymi bramami znajdują się dekoracyjne szczyty z umieszczonymi w ażurowych otokach herbami Gdańska. Przy dwóch głównych elewacjach flankują ozdobne wieżyczki z dodanymi w latach 30. XX wieku wielokątnymi daszkami. W tym czasie zlikwidowano również oryginalne żeliwne detale dachu i zamontowano wewnątrz antresolę na zachodniej ścianie, zmieniając układ okien tej części obiektu. Hala szczęśliwie uniknęła większych zniszczeń w czasie II wojny światowej i od razu po jej zakończeniu wróciły tutaj stoiska handlowe. Jednak ponieważ budynek nie posiadał ustalonego właściciela, a nowe władze nie interesowały się poniemiecką architekturą, szybko popadał w ruinę. Już w latach 60. planowano wyburzyć całe założenie. Uchroniło go przed tym wpisanie do rejestru zabytków. Mimo tego Hala Targowa została wystawiona na sprzedaż dopiero w 1993 roku, a spory o prawa do niej trwały do roku 1997. W marcu 1999 roku budynek został zakupiony przez Spółkę "Kupcy Dominikańscy", która zleciła opracowanie planów jego konserwacji oraz remontu i modernizacji. Prace zostały poprzedzone sondażami archeologicznymi. Odkryły one nowe fakty z historii działki zajmowanej przez siedzibę kupiecką. Okazało się, że w miejscu tym już w XI wieku istniała przygrodowa osada handlowa z funkcjonującym wówczas cmentarzem. Prawdziwym odkryciem okazały się jednak jedyne znalezione w Gdańsku fundamenty świątyni romańskiej powstałej przed rokiem 1190. Została ona przebudowana w drugiej ćwierci XIII wieku wraz z przekazaniem jej z przyległym terenem zakonowi dominikanów. Drugi kościół spłonął najprawdopodobniej w trakcie najazdu krzyżackiego w 1308 roku. Powstały w XIV wieku gotycki kościół, przesunięty na południe, istnieje do dziś, natomiast zabudowania klasztorne zniszczone zostały na początku XIX wieku. w trakcie wojen napoleońskich, a później zniwelowane. Obecnie Hala Targowa użytkowana jest zgodnie ze swoim przeznaczeniem, a ciekawostkę stanowi otwarty skansen zajmujący najniższy poziom. Wyeksponowano w nim relikty XII-wiecznego kościoła.

Kamienica von Endena (Schlütera) powstała w latach 30. XVII wieku. Jej wczesnobarokowa fasada odznacza się bogatymi zdobieniami w postaci rzeźb, medalionów i fryzów. Szczyt wieńczy figurka lwa wspartego na kuli, natomiast portalu strzegą maszkarony. Autorstwo projektu przypisuje się Andreasowi Schlüterowi starszemu, który wybudował ją dla Hansa von Endena. Dodatkowo uroku całości dodaje przedproże z rokokowymi balustradami dodanymi ok. 1750 roku. Kamienica spłonęła podczas zdobywania miasta przez Armię Czerwoną, a po odbudowie siedzibę znalazł w jej wnętrzach Dom Rzemiosła.

Kamienna Śluza powstała w związku z budową południowych i wschodnich umocnień Gdańska. Zaistniała wówczas potrzeba przeprowadzenia wód Motławy do miasta przez linię wałów tak, aby przerwa w obwarowaniach nie stanowiła słabego punktu. Projekt całej konstrukcji wykonali Holendrzy, Wilhelm Jansen Benning i Adrian Olbrants. Budowa trwała od 1619 do 1623 roku pod nadzorem Jana Strakowskiego. Sam przepust umiejscowiony jest na kamiennym ruszcie postawionym na palach, po obu jego stronach ciągną się dwa mury oporowe, trzeci zaś dzieli śluzę na śluzę właściwą i sklepiony kanał prowadzący wodę do młyna. Początkowo zespół zamykały dwie pary drewnianych wrót, z których zachowały się te od strony miasta, przebudowane w XIX wieku na stalowe wraz z zastąpieniem zwodzonego mostu stałym. Śluza z obu stron broniona była bastionami Wilk i Żubr, a dodatkowo chroniły ją cztery kamienne wieżyczki zwane Dziewicami ustawione wzdłuż murów oporowych, flankowanych przez dwie lunety, Świńskie Głowy. Kamienna Śluza miała ogromne znaczenie dla Gdańska zarówno jako element fortyfikacji, jak i urządzenie regulujące stosunki wodne w mieście. Pozwalała ona kontrolować poziom wody w fosach oraz w porcie na Motławie, co było bardzo istotne dla żeglugi. Zapobiegała ponadto przedostawaniu się tzw. cofki, występującej w czasie gwałtownych sztormów, od morza na tereny Żuław, zabezpieczając w ten sposób ważne dla miasta zaplecze rolnicze. Kolejną jej zaletą było umożliwienie działania młyna. Był on alternatywą dla urządzeń na Kanale Raduni, który bardzo łatwo mogli odciąć oblegający miasto nieprzyjaciele. Wreszcie śluza dawała możliwość zalania, w razie potrzeby, całych Żuław, czyniąc z nich zaporę nie do przebycia ze względu na tworzące się w ciągu kilkunastu godzin bagno otaczające Gdańsk od wschodu i południa. Ten unikatowy w skali europejskiej obiekt przetrwał w stanie niemal niezmienionym wszelkie zawieruchy wojenne, jednak mimo niedawnego remontu, popada w zapomnienie i niszczeje. Zwłaszcza groble, Cztery Dziewice i młyn z każdym rokiem są w coraz bardziej opłakanym stanie, w związku z czym może to być ostatni moment na obejrzenie tak wyjątkowego zabytku w stanie oryginalnym.