Zabytki architektury w Gdańsku

Dom Ferberów powstał w 1560 roku z inicjatywy przedstawiciela jednego z najznamienitszych rodów Gdańska, Constantina Ferbera. Kamienica nawiązuje do nowatorskich wówczas kanonów architektonicznych tzw. szkoły manierystycznej. Wąska, ze względu na ceny gruntu, fasada została zaopatrzona w ogromne okna, zwieńczono ją wyszukaną attyką, na której widnieją herby Rzeczypospolitej, Prus i Gdańska. Dzielące jej powierzchnię pilastry stanowią podesty dla czterech antycznych figur. Bogato zdobione fryzy w stylu niderlandzkim dzielą elewację na poszczególne piętra. W portalu nad głównym wejściem umieszczono herb rodziny Ferberów - Trzy Głowy Dzików. Jak przystało na nobliwą siedzibę szanowanych patrycjuszy, o Domu Ferberów krążą liczne legendy. Jedna z nich dotyczy małego dziedzica, który wypadłszy przez okno trzeciego piętra, został szczęśliwie uratowany przez stojący na przedprożu kosz z liśćmi kapusty. Inne podanie nawiązuje do nieistniejących już drzwi frontowych, na których widniał motyw wygnania Adama i Ewy z raju. To do nich odnosiła się pierwotna nazwa budynku, czyli Kamienica "Adam i Ewa". Jeden z właścicieli miał jakoby uczestniczyć w seansie spirytystycznym, podczas którego przywołano również dusze prarodziców. Na pamiątkę tego wydarzenia kazał wyrzeźbić na drzwiach tę słynną scenę. Okazało się jednak, że zamieszkały w nich złe duchy nękające odtąd mieszkańców budynku. Klątwa miała osiągnąć apogeum, kiedy w 1786 roku zmarł ostatni potomek rodu, a dom pozostał pusty i omijany przez przechodniów. Podobno pod tymi drzwiami zatrzymywały się pochody skazańców prowadzonych na szubienicę, a nad głową nieszczęśników łamano biały kij, jako symbol usunięcia ich ze społeczności. Dopiero w połowie XIX wieku nowi właściciele postanowili usunąć feralne odrzwia. Przeniesiono je do Ratusza, gdzie miały spowodować śmierć krakowskiego malarza, Aleksandra Gryglewskiego, w końcu zaś zaginęły w 1945 roku. Dom Ferberów został całkowicie zniszczony w czasie II wojny światowej. Odbudowano go w oparciu o istniejące ryciny i opisy, popełniając przy tym jednak błąd w usytuowaniu kartuszy herbowych w attyce - zamiast godła polskiego w centrum umieszczono pruskie.

Dom pod Murzynkiem to wolnostojący pałacyk wybudowany w latach 1727-1728 przez Krzysztofa Strzyckiego. Pochodził on z ubogiej rodziny i długo nie mógł zdobyć sobie uznania jako kamieniarz. Dopiero małżeństwo z bogatą mieszczanką przyniosło mu liczne zamówienia oraz pieniądze. Wybudowawszy więc dla siebie okazałą rezydencję, w kartuszu herbowym nad drzwiami wejściowymi umieścił złotą głowę Murzynka, od którego nazwę nosi dworek. Piętrowy budynek w stylu rokokowym pokryty jest mansardowym dachem. Po lewej stronie znajduje się skromniejsza dobudówka, przylegająca do dworku. Szczyt głównej bryły zdobi popiersie kobiece oraz woluty. Na portalu wejściowym, podobnie jak po bokach szczytu, umieszczone zostały figurki dzieci. Całości dopełniają liście akantu, eleganckie gzymsy oraz pilastry z kapitelami korynckimi pokryte złotą farbą. Podczas działań wojennych Dom pod Murzynkiem został niemal całkowicie zniszczony. Dopiero w latach 1965-1973 przeprowadzono odbudowę zabytku. Wykorzystano w tym celu bogatą przedwojenną dokumentację fotograficzną, a także zachowane w ruinach detale architektoniczne. Przez jakiś czas mieścił się tu oddział Funduszu Wczasów Pracowniczych. W 2001 roku założenie wykupiła sieć eleganckich hoteli, "Podewils". Dom przeszedł odświeżający remont i został przystosowany do nowych funkcji. Mieszczą się tu: pięciogwiazdkowy hotel, elegancki bar i restauracja.

Dom Pod Żółwiem to wczesnobarokowa kamienica powstała w 1650 roku. Stosunkowo skromną fasadę zdobi jedynie okazały szczyt z motywami roślinnymi i wolutami. Wieńczy go metalowa figurka żółwia, od którego pochodzi nazwa budynku. Znany jest on przede wszystkim jako dom rodzinny matki Artura Schopenhauera, Joanny Schopenhauer z domu Trosiener. Sam filozof urodził się w nieistniejącej już, a mieszczącej się nieopodal, kamienicy pod numerem 114. Obecnie parter zajmuje biblioteka, a wyższe piętra to lokale mieszkalne.

Dom Uphagena powstał z inicjatywy rajcy miejskiego, Jana, według projektu J.B. Dreyera w latach 70. XVIII wieku. Budynek na planie prostokątnym został poszerzony o oficynę i boczne skrzydło otaczające wewnętrzny dziedziniec. Drzwi frontowe ozdabia portal z korynckimi pilastrami, łamanym naczółkiem oraz nadświetlem. Analogicznie ukształtowano szczyt kamienicy, na którym widnieje data 1776. Budynek zamykają wolutowe spływy i eleganckie gzymsy. We wnętrzach podziwiać można wystrój z czasów pierwszego właściciela. Powtarzające się wszędzie boazerie z płycinami ozdobionymi malowidłami stanowią przepiękne tło dla oryginalnych mebli i bibelotów z epoki. Całość stanowi styl przejściowy między rokoko i klasycyzmem. Jan Uphagen zobowiązał testamentem swoich spadkobierców do zachowania charakteru wszystkich pomieszczeń, dzięki czemu na początku XX wieku kamienica wzbudziła zainteresowanie władz miejskich. Rosnące wówczas zainteresowanie XVIII-wiecznymi wnętrzami skłoniło właścicieli do udostępnienia Domu Uphagena zwiedzającym. W 1911 roku otwarto tutaj Muzeum Wnętrz Mieszczańskich, które funkcjonowało aż do wybuchu II wojny światowej. Jako instytucja państwowa muzeum miało szansę uchronić wszystkie eksponaty przed zniszczeniem w trakcie działań wojennych, wywożąc je w bezpieczne miejsce po uprzedniej inwentaryzacji. W marcu 1945 roku kamienica padła ofiarą pożaru, ulegając znacznym zniszczeniom. W latach 50. przystąpiono do odbudowy obiektu i rekonstrukcji wszystkich pomieszczeń na podstawie zachowanej dokumentacji i przedmiotów. W 1985 roku odbudowano boczne skrzydło i oficynę, ale dopiero w latach 90. Dom Uphagena został przekazany Muzeum Historycznemu Miasta Gdańska, co pozwoliło na zakończenie prac remontowych i ustanowienie tu oddziału muzeum. Obecnie jest to jedyne w naszym kraju miejsce, gdzie oglądać można oryginalny dom patrycjuszowski z XVIII wieku.

Projekt gmachu, w którym obecnie mieści się Politechnika Gdańska, stworzył w 1900 roku Albert Carsten na potrzeby ówczesnej Technische Hochschule, której był prorektorem aż do 1933 roku, kiedy został wydalony za swoje żydowskie pochodzenie. Ceglane fasady zabudowań prezentują niemal wszystkie style architektoniczne przełomu XIX i XX wieku, przeważają w nich jednak nawiązania do manieryzmu gdańskiego. Uwagę przykuwają zwłaszcza rzygacze w formie smoków trzymanych przez gigantów oraz rzeźbiarskie alegorie przemysłu i techniki. Doskonałym tłem dla budynku jest otaczający go przepięknie utrzymany park.

Kamienica Czirenbergów miano zyskała dzięki kalwińskiej rodzinie Czirenbergów, ale wybudowano ją w 1620 roku dla Hansa Fredera. Wczesnobarokowa fasada stanowi dzieło Abrahama van den Blocke’a. Zdobiące ją medaliony z popiersiami rzymskich cesarzy powstały wcześniej, w 1549 roku, w pracowni Piotra Ringeringa. Kolejne kondygnacje oddzielają gzymsy podparte pilastrami o kapitelach w formie masek. Podobnie udekorowano attykę, na której znajdują się trzy eliptyczne pola z łacińskimi sentencjami, m.in. "Pro invidia", czyli "Ku zazdrości". Po Czirenbergach kamienica weszła w posiadanie spokrewnionych z nimi Brandesów, natomiast w XIX wieku mieszkał tutaj Lesser Giełdziński, znany żydowski kupiec i kolekcjoner. W skład jego zbiorów wchodziło wiele cennych przedmiotów, które przed wojną prezentowano w gdańskiej Wielkiej Synagodze oraz w Nowym Domu Ławy. Wiele eksponatów zaginęło w czasie działań wojennych, część zaś trafiła do Muzeum Żydowskiego w Nowym Jorku. Kamienicę wyremontowano w latach 50., dziś mieszczą się tutaj lokale mieszkalne oraz usytuowany na parterze sklep z biżuterią, rękodziełem i pamiątkami, "Art-Balticum".

Kamienica Pod Łososiem swoją nazwę wywodzi od wyrzeźbionej w jej portalu złotej ryby, a historia nieodłącznie wiąże ją z osobą Ambrosiusa Vermöllena z Lier. Ten niderlandzki mennonita przybywszy do Gdańska pod koniec XVI wieku założył w mieście słynną wytwórnię likierów, w tym "złotej wódki", czyli "Goldwasser", poszukiwanej przez największych smakoszy Europy. Wkrótce interes zaczął przynosić na tyle duże dochody, że spadkobierca Ambrosiusa, Isaac Wedling wynajął właśnie dom Pod Łososiem i przeniósł do niego w 1704 roku destylarnię, a później założył również probiernię, której wnętrze, stopniowo upiększane, nabrało w końcu muzealnego charakteru. Interes przechodził z pokolenia na pokolenie zwykle w żeńskiej linii aż do końca II wojny światowej, kiedy ostatni właściciel uciekł do Niemiec, zabierając ze sobą pilnie strzeżoną recepturę złotego trunku. Jej posiadaczem jest obecnie graf von Hardenberg. Należy do niego wytwórnia likierów w niemieckiej miejscowości Nörten-Hardenberg. Sam budynek został niemal zrównany z ziemią w trakcie zdobywania miasta przez Armię Czerwoną. Po wojnie odbudowano go w kształcie zbliżonym do XVIII-wiecznego. Frontową fasadę zdobią przestylizowane malowidła i jedynie elegancki rokokowy portal z obwodowym nadświetlem i złotym łososiem wprost nawiązuje do wcześniejszego wyglądu. W kamienicy od ponad 40 lat mieści się restauracja "Pod Łososiem", która nawiązuje do renesansowych tradycji. W jej stylowych wnętrzach, ozdobionych antykami, można się delektować sławnym "Goldwasserem".

Jan Heweliusz był właścicielem trzech kamienic przy dawnej ulicy Pfefferstadt. Dom pod numerem 55 należał od lat do jego rodziny, natomiast kamienice nr 53 i 54 otrzymał w wianie, gdy poślubił swoją sąsiadkę, Katarzynę Rebeschke. Heweliusz sam skonstruował na ogromnym dachu swoje obserwatorium, w którym gościł m.in. króla Jana III Sobieskiego oraz Edmunda Halleya. Niestety cały kompleks został zniszczony w czasie II wojny światowej, a ocalałe ruiny rozebrano w latach 50., budując w tym miejscu bloki, na których jedynie tablica upamiętnia siedzibę słynnego astronoma.

Już w 1387 roku poza obrębem miejskim powstał szpital z kaplicą pod wezwaniem św. Barbary. Kaplicę rozbudowano w 1436 roku do halowego kościoła o dwóch nawach. Dopiero w XVII-XVIII wieku dodano trzecią, barokową nawę oraz zwieńczono wieżę ozdobnym hełmem. Jak większość gdańskich świątyń, od XVI wieku należała do protestantów i dopiero w latach powojennych wróciła do Kościoła Katolickiego. Od lat 60. trwały kolejne odbudowy i remonty zniszczonego w czasie wojny kościoła, który zyskał nowe witraże oraz spiżowe dzwony - dar katolików niemieckich. Poza tym Muzeum Narodowe przekazało parafii siedem zabytkowych rzeźb.