Pomniki, obiekty w Gdańsku

Dr Stefan Michalak, długoletni lekarz okrętowy "Daru Pomorza" czy MS "Piłsudskiego", jest jedną z najbardziej zasłużonych dla Gdańska postaci w jego najnowszej historii. To właśnie on w imieniu władz polskich przybył do zniszczonego przez Armię Czerwoną miasta, by zorganizować w nim pomoc dla tysięcy chorych i rannych. Jego zadanie było tym cięższe, że opuszczony przez personel niemiecki szpital we Wrzeszczu był przepełniony ludźmi szukającymi pomocy lekarskiej, dla których brakowało jedzenia, a nawet wody pitnej, nie wspominając już o ukrywających się w podziemiach szpitalnych żołnierzach niemieckich, terroryzujących załogę i pacjentów szpitala. Jedynie dzięki jego zdolnościom organizacyjnym i oszczędności udało się zachować mienie szpitala, jego zabudowania oraz powiększyć znikomą liczbę lekarzy i pielęgniarek. Dzięki temu jeszcze w 1945 roku dr Michalak został naczelnym lekarzem polskiego szpitala, przy którym powstała Akademia Lekarska. Zmarł tragicznie podczas ratowania dwóch kolegów tonących w Bałtyku. Już w 1948 roku uhonorowano go pamiątkową tablicą umieszczoną na głównym gmachu zorganizowanej przez niego uczelni. W roku 1996 Rada Miasta jego imieniem nazwała plac przed Akademią, a w 2001 roku odsłonięto w tym miejscu pomnik-popiersie zasłużonego lekarza. Do dziś dnia pomnik stanowi natchnienie dla studiujących tu młodych ludzi, dla których postać doktora Michalaka jest wzorem etyki zawodowej i poświęcenia.

Pomnik upamiętniający wszystkich harcerzy i harcerki Wolnego Miasta Gdańsk, którzy zginęli pomordowani w czasie II wojny światowej. Jest on również podziękowaniem dla instruktorów i wychowawców młodzieży harcerskiej, którzy wskrzesili ruch skautowski w pierwszych latach powojennych. Niemal półtorametrowy pomnik, który zaprojektował rzeźbiarz Marcin Plichta, jest stylizowany na pień złamanego dębu ze złożonym napisem na fragmencie oderwanej kory. Ustawiony został na skwerze przy Wałach Jagiellońskich, w pobliżu Nowego Ratusza.

Najsłynniejszego gdańszczanina uhonorowano pomnikiem odsłoniętym 28 stycznia 2006 roku (w 395. rocznicę jego urodzin). Wysoka na trzy metry postać Jana Heweliusza stanęła przy ulicy Korzennej, w pobliżu Ratusza Staromiejskiego. Skwer ten zaczęto nazywać odtąd Zieleńcem Heweliusza i stał się on jednym z ulubionych miejsc wypoczynku mieszkańców miasta oraz turystów. Projekt pomnika wykonał Jan Szczypka w nawiązaniu do stylu barokowego. Podobizna astronoma zaczerpnięta została z jego portretu pędzla Andreasa Stecha. Kolejną rocznicę urodzin wielkiego mistrza uczczono w 2009 roku freskiem wykonanym w technice sgraffito na pobliskiej kamienicy przy ul. Bednarskiej. Przedstawia on wycinek XVII-wiecznej mapy nieba wykonany przez Jana Heweliusza. Jego autorami są uczniowie i profesorowie gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych.

W swej pierwotnej formie pomnik króla Jana III Sobieskiego został odsłonięty we Lwowie, przy głównym trakcie spacerowym miasta, jako pamiątka odsieczy wiedeńskiej. Autorem projektu był znany lwowski rzeźbiarz, Tadeusz Barącz, który osobiście nadzorował wykonywanie odlewu w wiedeńskim warsztacie Artura Kruppa. Postaci władcy użyczył Marian Stipal. Król, odziany w sarmacki żupan i kontusz, trzymający buławę, z szablą przypiętą do pasa, przedstawiony został na wspiętym rumaku, który przeskakuje powalone działo. Sobieski zwrócony był na południowy-wschód, skąd dla Lwowa nadchodziło najczęściej zagrożenie. Po zajęciu Lwowa przez wojska ZSRR w 1944 roku, pomnik króla polskiego na Ukrainie wydawał się być nie na miejscu, więc powstały plany przerobienia go na Bohdana Chmielnickiego. Ponieważ jednak pomysł został zarzucony, przekazano go w 1950 roku władzom polskim, a na skwerze lwowskim stanął Teras Szewczenko. Jan Sobieski trafił natomiast do Warszawy, gdzie przez kilka lat znajdował się w pobliżu Pałacu w Wilanowie. W tym czasie kilka polskich miast podjęło liczne starania o pozyskanie cennego zabytku. Nieoficjalny przetarg został rozstrzygnięty nieoczekiwanie na korzyść Gdańska. Pomnik odsłonięto 26 czerwca 1965 roku, tym razem skierowany na zachód (!) i z zasłoniętą niezręczną tablicą "Królowi Janowi III miasto Lwów", sugerującą polskość Lwowa. Kiedy w 1994 roku skradziono tkwiącą w królewskiej dłoni buławę hetmańską, zapadła decyzja o gruntownym remoncie pomnika. Wykonano wówczas kopie oryginalnych brązowych tablic kartusza, opiewających m.in. zwycięskie bitwy władcy. Obecne powstały w piaskowcu w pracowni rzeźbiarza, Czesława Gajdy. Otoczony dziś niewielkim parkiem pomnik stanowi jeden z bardziej urokliwych zakątków Gdańska i przypomina o kilku wizytach monarchy w tym mieście.

Rzeźba stojąca na skwerze w okolicy Targu Drzewnego jest kopią Daru Narodu Polskiego dla Parku Pokoju powstałego w japońskim mieście Nagasaki dla upamiętnienia 9 sierpnia 1945 roku, kiedy wojska amerykańskie zrzuciły na nie bombę atomową. W 1988 roku ustawiono w Nagasaki wspomnianą rzeźbę, której autorem jest Mariusz Kulpa. Gdańska replika w tym samym czasie umieszczona została w centrum miasta. Z okazji 60. rocznicy wydarzeń w Japonii posąg poddano renowacji, a otaczający go teren uporządkowano poprzez nową aranżację skweru według projektu Wojciecha Podsiadłowskiego.

Pomnik Obrońców Poczty Polskiej w swoim założeniu upamiętnia bohaterską walkę gdańskich pocztowców w obronie placówki przed nazistowskimi agresorami 1 września 1939 roku. Ich heroiczna obrona trwająca 14 godzin w nieprzystosowanym do takich celów budynku, przeszła do historii. Już w pierwszych latach powojennych bohaterstwo ich uczczono poprzez nadanie dawnemu Heveliusplatz imienia Plac Obrońców Poczty Polskiej, później zbudowano także monument. Odsłonił go w 40. rocznicę tych wydarzeń I Sekretarz KC PZPR Edward Gierek w obecności ostatnich żyjących pracowników przedwojennej placówki. Projekt pomnika powstał w pracowni krakowskiego rzeźbiarza, Wincentego Kućmy. W wykonaniu tego wyjątkowo ekspresyjnego i symbolicznego dzieła wspomagali go rzeźbiarze robotnicy Gdańskich Zakładów Rafineryjnych, gdyż stal nierdzewna, z której powstał, jest bardzo ciężkim w obróbce materiałem. Główną postacią tego monumentu jest umierający pocztowiec przedstawiony na stylizowanych falach. Z jego torby sypią się na ziemię listy. Nad nim szybuje Nike, bogini zwycięstwa, która odbiera z jego dłoni karabin, by posłużył w kolejnych bitwach. Ponad całością unoszą się gołębie symbolizujące pokój.

Odsłonięty 9 października 1966 roku Pomnik Obrońców Wybrzeża powstał jako hołd oddany polskim żołnierzom walczącym w bitwach II wojny światowej na wybrzeżu Bałtyku, głównie zaś tym broniącym polskiej składnicy amunicji na Westerplatte, którzy jako pierwsi mężnie zmierzyli się z agresją Niemiec. Projekt pomnika i zagospodarowania terenu wokół niego został wyłoniony w konkursie, którego zwycięzcą był zespół w składzie: Adam Haupt, Franciszek Duszenka oraz Henryk Kitkowski. Dwudziestometrowy kopiec zbudowany z materiałów wydobytych w czasie modernizacji Portu Gdańskiego wieńczy 25-metrowy pomnik wykonany z granitowych bloków przywiezionych tutaj ze Strzegomia i Borowa. Całości dopełnia wbity w ziemię, wyszczerbiony bagnet, zdobiony napisami i płaskorzeźbami. U szczytu żołnierz i marynarz dzierżą wspólnie pepeszę, a na ścianach upamiętniono bitwy, w których brali udział Polacy - również pod Studziankami czy pod Lenino, w miejscowościach, które nie leżą na Wybrzeżu. Przez lata PRL-u odbywały się tu uroczystości państwowe. Przyjmowano tu również zagranicznych polityków, zwłaszcza "zaprzyjaźnionych" narodów w celu zacieśniania braterstwa broni. Dziś jest to jedno z najchętniej odwiedzanych miejsc przez turystów. W ogromnej większości przyjeżdżają tu wycieczki zagraniczne i grupy szkolne.

Pomnik, stanowiący dominantę na osi widokowej od strony Dworca Gdańsk Główny, upamiętnia tragiczne wydarzenia z 16 grudnia 1970 roku, kiedy to władze państwowe krwawo stłumiły strajki stoczniowców i mieszkańców Trójmiasta sprzeciwiających się drastycznym podwyżkom cen żywności. Plan uczczenia 44 zamordowanych osób powstał już w rok później, jednak budowę pomnika umożliwiły dopiero porozumienia sierpniowe, które zawierały taki postulat. Mimo licznych problemów, głównie natury technicznej, ale również prób odwleczenia budowy ze strony władz, w październiku 1980 roku wyłoniono pomysł Bogdana Pietruszki, Elżbiety Szczodrowskiej-Peplińskiej, Roberta Peplińskiego i Wiesława Szyślaka. Mała architektura w otoczeniu monumentu to dzieło Wojciecha Mokwińskiego i Jacka Krenza, a iluminację zaprojektował Kajetan Myk. W prace zaangażowanych było kilkanaście firm oraz pracownicy stoczni gdańskiej. Pomnik Poległych Stoczniowców odsłonięto 16 grudnia 1980 roku przy dźwiękach suity "Lacrimoso" Krzysztofa Pendereckiego. Pomnik posadowiono na nieznacznym podwyższeniu tworzącym amfiteatr. Dominują nad nim trzy krzyże ze stali chromoniklowej, na których zawieszono mosiężne kotwice, natomiast u podstaw zamontowano płaskorzeźbione płyty z brązu ze scenami z życia stoczniowców. Na jednej z nich umieszczono fragment wiersza Czesława Miłosza ("Który skrzywdziłeś człowieka prostego, śmiechem nad krzywdą jego wybuchając, nie bądź bezpieczny, poeta pamięta, możesz go zabić, narodzi się nowy, spisane będą czyny i rozmowy"). Tło dla całości stanowią żurawie za bramą stoczni oraz Ściana Pamięci z tablicami memoriałowymi i odlaną z brązu postacią stoczniowca oraz 21 żądaniami strajkujących w sierpniu 1980 roku. W koncepcję pomnika włączono również nawierzchnię z kostki z ulicy Jana z Kolna, po której jechały czołgi pacyfikujące obywateli w 1970 roku. Ukształtowano ją w fale morskie i zamontowano na niej tablice z apelem o niestosowanie przemocy w rozwiązywaniu konfliktów społecznych. Głównym przesłaniem Pomnika Poległych Stoczniowców stał się Psalm 29: "Pan da siłę swemu ludowi, Pan da swemu ludowi błogosławieństwo pokoju".

Pomnik księcia Świętopełka II zwanego Wielkim ustawiono w pobliżu kościoła św. Mikołaja z inicjatywy Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Odsłonięto go 22 sierpnia 2010 roku z okazji 750-lecia istnienia Jarmarku Dominikańskiego. Odlany z brązu posąg zaprojektował Wawrzyniec Samp. Majestatyczna postać księcia została umieszczona na niewysokim postumencie. Świętopełk zasłaniając dłonią oczy spogląda w dal, jakby planując przyszłość Pomorza, w drugiej dłoni zaś trzyma akt miejski i wspiera się na tarczy z lilią, umieszczoną na pieczęciach. Przytroczony u jego pasa miecz i rozwiany płaszcz dodają figurze dostojeństwa. Mimo szlachetnych zamiarów, fundatorom i autorowi statuy zarzuca się niezgodność niektórych szczegółów z ustaleniami historycznymi. Między innymi chodzi o brodę, której prawdziwy Świętopełk nie nosił, a którą "dorobiono" również na pieczęciach przy napisie na bazie posągu. Inną kwestią pozostaje anachroniczny hełm oraz zbyt duża jak na wojownika konnego tarcza, a także napis jedynie w języku kaszubskim, sugerujący kaszubskie pochodzenie księcia. Nadal jednak ustawiony w centrum miasta pomnik Świętopełka Wielkiego przypomina gdańszczanom i turystom o tym "dobrym gospodarzu" Pomorza.