Pomniki, obiekty w Gdańsku

Bastion św. Gertrudy, typu nowowłoskiego, został wybudowany w latach 1607-1638 według projektu Antoniego van Obberghena w celu obrony Bramy Nizinnej. Wraz z kilkunastoma innymi bastionami stanowił część umocnień miasta w ramach zespołu Opływ Motławy. W jego wnętrzu ciągną się setki metrów murowanych korytarzy. Od momentu powstania w XVII wieku służyły one jako brama wjazdowa do Dolnego Miasta, w okresie późniejszym przekształcono je w fortyfikacje. Po zajęciu Gdańska przez Armię Czerwoną w 1945 roku bastion św. Gertrudy czasowo pełnił rolę kostnicy. Istnieją informacje, jakoby w okalającej go fosie znajdował się grób masowy z tego okresu. Dziś bastion św. Gertrudy, będąc elementem założenia parkowego Opływu Motławy, służy jako miejsce spotkań zakochanych i atrakcyjny punkt widokowy. Cały obiekt jest pod opieką Stowarzyszenia "Gertruda", które zajmuje się jego zabezpieczeniem, a w przyszłości planuje udostępnić kazamaty turystom.

Bastion Wilk to jeden z 14 bastionów tworzących linię obrony Gdańska o nazwie Opływ Motławy. Wybudowany został w formie staroholenderskiej w latach 1623-1638, by bronić dostępu do Kamiennej Śluzy wraz z Bastionem Żubr. Dziś jest jednym z kilku punktów widokowych w ramach założenia parkowego Opływ Motławy, a u podnóży bastionu mieści się niewielka przystań dla łodzi i kajaków.

Bastion Żubr wchodził w skład zespołu obronnego Opływu Motławy wybudowanego w latach 1623-1638. Razem z Bastionem św. Gertrudy strzegł Bramy Nizinnej, natomiast z Bastionem Wilk - Kamiennej Śluzy. Sam nasyp reduty uformowany został głównie z odpadów miejskich. Obecnie Bastion Żubr jest jednym z najlepiej zachowanych i stanowi ważny punkt obszaru rekreacyjnego Opływ Motławy, przez który przebiegają liczne alejki spacerowe i drogi dla rowerów. Z niego również roztacza się najokazalszy widok na Gdańsk.

Cmentarz na Zaspie funkcjonował od 11 lutego 1895 roku. Znajdował się on wówczas poza zabudowaniami miejskimi i chowano na nim osoby ubogie, margines społeczny, straceńców lub bezimienne ofiary bójek. W czasie I wojny światowej grzebano tutaj jeńców wojennych różnych narodowości, a w latach 20. i 30. również prochy osób skremowanych we Wrzeszczu. Od 4 września 1939 roku zaczęto grzebać w tym miejscu więźniów obozu Stutthof i innych gdańskich więźniów. Według szacunków historyków spoczęły tu szczątki od 6 do 14 tysięcy osób. W 1945 Cmentarz na Zaspie samorzutnie stał się miejscem pamięci. W latach 50. uporządkowano cały teren. Podzielono go na 55 kwater, a stare nagrobki zostały zamienione na mogiły zbiorowe. Od tego czasu zaczęto też sprowadzać tutaj szczątki ofiar faszyzmu oraz osób zasłużonych w walkach z faszyzmem. Pochowani są tu między innymi celnicy i kolejarze rozstrzelani 1 września 1939 roku w Szymankowie czy polscy działacze straceni na początku 1940 roku w lesie koło Stutthofu. Również po wojnie sporadycznie grzebano w tym miejscu Polaków walczących z nazizmem. Oficjalnie cmentarz zamknięto w 1956 roku, jednak jeszcze rok później spoczął tu Piotr Buder, członek załogi Westerplatte zmarły 2 września 1957 roku. Zaraz potem ustawiono prawie trzysta symbolicznych nagrobków z lastryko z marmurowymi tabliczkami. W 1985 roku, dzięki staraniom związków kombatanckich, obiekt stał się cmentarzem-pomnikiem. Dwa lata później zaczęto wprowadzać, nieukończony niestety, projekt przebudowy cmentarza Wiktora Tołkina. Wybudowano wówczas betonowe ogrodzenie i symboliczne pomniki nagrobne. W kwietniu 1992 roku przeniesiono na Cmentarz Ofiar Hitleryzmu trzydziestu ośmiu obrońców Poczty Polskiej, których szczątki znaleziono rok wcześniej na terenie dawnej strzelnicy na Zaspie.

Osiem falowców wybudowanych w latach 60. i 70. w dzielnicach mieszkalnych Gdańska stanowiło ówczesny architektoniczny krzyk mody. Zaprojektowano je jako tymczasowe rozwiązanie problemu braku mieszkań. Pozostały na miejscu, tworząc swoisty mikroklimat - zarówno atmosferyczny, jak i społeczny. Najbardziej okazałym z nich jest zespół przy ul. Obrońców Wybrzeża na gdańskim Przymorzu. To trzeci co do długości budynek w Europie - mierzy 860 m i ustępuje długością jedynie Karl-Marx-Hof w Wiedniu oraz Corviale w Rzymie. O kształcie słynnego falowca zadecydowały głównie względy ekonomiczne. Z tego powodu na przykład zadecydowano o budowie zewnętrznych galerii zamiast korytarzy wzdłuż całej frontowej fasady. Początkowo można było po nich przejść wzdłuż całego budynku, dziś podzielono je drzwiami, ściankami lub szybami. Projekt młodych architektów, Tadeusza Różańskiego, Józefa Chmiela, Danuty Olędzkiej i Janusza Morka nawiązywał do popularnego w tamtych latach modernizmu. Zorientowany na osi wschód-zachód, by nie uderzały w niego przeważające zachodnie wiatry, budynek składa się z czterech segmentów ustawionych wzajemnie pod kątem, a balkony na tylnej fasadzie ustawiono na przemian, tak że całość stwarza wrażenie falowania i ciągłego ruchu. W prawie 1800 mieszkaniach żyje obecnie ok. 6000 lokatorów. Ze względu na swoją oryginalną formę, budynek stał się jedną z licznych atrakcji miasta. Falowiec chętnie oglądają zagraniczni turyści, była tu również brytyjska księżniczka Anna, która pragnęła poznać życie przeciętnych polskich obywateli. W środowisku historyków sztuki powstał pomysł wpisania budynku do rejestru zabytków.

Fontanna Czterech Kwartałów swoją ideą nawiązuje do wzmiankowanej w źródłach pisanych studni znajdującej się u zbiegu ulic Świętego Ducha i Grobli. W XVII wieku leżała ona dokładnie w punkcie, w którym zbiegały się cztery historyczne dzielnice głównego miasta - Kwartały Kogi, Wysoki, Szeroki i Rybacki. Nawiązując do tradycji miejsca, władze miasta we współpracy ze spółką Saur Neptun Gdańsk SA rozpisały konkurs na projekt nowej fontanny. Z braku jakichkolwiek podobizn tej poprzedniej artystom pozostawiono całkowitą dowolność. Zwycięski, supernowoczesny projekt przedstawiły rzeźbiarki gdańskiej ASP, Ewa Koprowska i Lucyna Kujawa. Uroczyste otwarcie fontanny odbyło się 6 września 2009 roku. W kwadratowy basen wkomponowano cztery pola ze szkła w kolorach nawiązujących do barw chorągwi czterech kwartałów. 24 wodne dysze są sterowane komputerowo, a wieczorem podświetlane laserami. Całość na rogach basenu flankują cztery odlane z brązu lwy, które są symbolem Gdańska. Fontanna Czterech Kwartałów stanowi zakończenie staromiejskiego deptaka, który biegnie Groblą i już stała się jedną z licznych atrakcji turystycznych miasta oraz punktem spotkań zarówno mieszkańców, jak i gości.

Latarnia Morska w Nowym Porcie została wzniesiona w 1894 roku na Wzgórzu Pilotów, którzy stacjonowali w tym miejscu od połowy XIX wieku. Jej projekt stworzył inspektor garnizonu gdańskiego, Stegmüller na podstawie latarni z Cleveland nad jeziorem Erie, którą jednogłośnie uznano za najpiękniejszą w Ameryce. Wieża latarni ma 27 m wysokości, a zasięg elektrycznej lampy dochodził do 20 mil morskich. Nowatorskim wówczas rozwiązaniem było zasilanie lampy z akumulatorów ładowanych w ciągu dnia przez generator parowy, co zapewniało równomierność światła. W razie awarii używano lampy gazowej. Inną nowinkę techniczną stanowiła tzw. kula czasu. Był to system sygnalizacji, oparty na tym stosowanym w Greenwich. Codziennie przed południem wciągano stalową kulę na maszt, a punktualnie o 12.00 impuls elektryczny przerywał obwód utrzymującego ją elektromagnesu i staczała się ona na umieszczone na dole amortyzatory. Pozwalało to na regulowanie znajdujących się na statkach chronometrów, niezbędnych do nawigacji na morzu. Urządzenie działało aż do wprowadzenia radiostacji w 1929 roku. To właśnie z Latarni Morskiej w Nowym Porcie zostało ostrzelane Westerplatte 1 września 1939 roku. W trakcie działań wojennych budowla prawie zupełnie nie ucierpiała i działała jeszcze do 1984 roku. Od momentu jej wygaszenia, latarnia pozostawała zaniedbywana aż do wykupienia jej przez miłośnika historii, komandora Jacka Michalaka. Urządzono w niej otwarte w 2008 roku muzeum, gdzie prezentowane są stare mapy, fotografie, sprzęt nawigacyjny i urządzenia związane z działaniem latarni, a także można obejrzeć działanie odtworzonej kuli czasu, jedynej - oprócz Karlskrony - funkcjonującej nad Bałtykiem.

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego odsłonięto 11 listopada 2006 roku na placu jego imienia w okolicy skrzyżowania ulic Wojska Polskiego i Grunwaldzkiej, w rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. Pomysł społecznego komitetu powstał już w połowie lat 90. XX wieku, jednak konkurs na projekt posągu rozpisano dopiero dziesięć lat później. Wygrał go sopocki artysta, Tadeusz Radziewicz, który w swoim pomyśle nawiązał do stylistyki formizmu polskiego lat 20. Pochylona postać Marszałka symbolizuje schyłek jego życia, a łopoczący na wietrze długi płaszcz podkreśla ogromną ekspresję rzeźby i marsowy wyraz jej twarzy. Monument powstał w otoczeniu zieleni. Wkomponowano go w nową nawierzchnię placu ułożoną z szarej i czarnej kostki, która tworzy orła w koronie u stóp pomnika. Z zatroskaniem spogląda na niego kroczący Piłsudski. Powodem do upamiętnienia "ojca polskiej niepodległości" w Gdańsku był także pobyt marszałka w tutejszym więzieniu przy ul. Kurkowej w lipcu 1917 roku. Władze pruskie umieściły tutaj jego i gen. Sosnkowskiego w wyniku tzw. "kryzysu przysięgowego", kiedy to obaj nawoływali żołnierzy narodowości polskiej do nieskładania przysięgi na wierność Rzeszy.

Pomnik Kindertransportów został odsłonięty 6 maja 2006 roku w obecności kilkorga żyjących uczestników wydarzeń z lata 1939 roku. Wyruszyły wówczas z Gdańska cztery transporty kolejowe wywożące dzieci z żydowskich rodzin do Wielkiej Brytanii w ramach szeroko zakrojonej akcji obejmującej całą Europę Środkową, zorganizowanej przez towarzystwa charytatywne w przededniu II wojny światowej. Udało się wtedy uratować 130 gdańskich dzieci, które, rozdzielone ze swoimi rodzinami, wychowywały się zwykle w sierocińcach lub rodzinach zastępczych. Pomnik zaprojektował izraelski rzeźbiarz, Frank Meisler, uczestnik jednego z takich transportów. Gdańska rzeźba stanowi zamknięcie trzyczęściowego cyklu. Jeden taki pomnik znajduje się na stacji Liverpool Street Station w Londynie i przedstawia te same dzieci wysiadające z transportu. Drugi, w Berlinie, to dwie grupy dzieci - mniejsza jadąca do Anglii, druga zaś do obozów zagłady. W Gdańsku pięcioro dzieci z bagażami i zabawkami czeka na peronie na pociąg, u ich stóp ciągną się tory, symbolizujące drogę do ocalenia. Wokół niewysokiego postumentu wkomponowano niewielkie tabliczki z nazwami miast, z których odchodziły Kindertransporty. Pomnik idealnie wpisuje się w niemal niezmienioną przestrzeń dworcową, która stanowi dla niego naturalne tło.