Stan wojenny – co trzeba wiedzieć?
Stan wojenny to mroczny okres w najnowszej historii Polski. Wprowadzony 13 grudnia 1981 roku, a zniesiony 22 lipca 1983 roku pochłonął około 40 istnień ludzkich, związany był z internowaniem ponad 10 tys. członków opozycji, represjami, wprowadzeniem cenzury i ogólnym, istotnym ograniczeniem praw i wolności obywatelskich w PRL. Spory co do zasadności jego wprowadzenia toczą się do dziś i wciąż nie ma jednoznacznej odpowiedzi co do oceny tego tragicznego wydarzenia. Dziś podajemy kilka istotnych szczegółów na temat stanu wojennego.
Przyczyny stanu wojennego
Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce poprzedziły masowe strajki i niepokoje społeczne spowodowane niewydolnością ekonomiczną centralnie sterowanej gospodarki, zapaścią ekonomiczną w kraju i brakiem podstawowych produktów, w tym reglamentacją żywności. Ich apogeum nastąpiło w sierpniu 1980 roku, kiedy to w różnych częściach Polski strajkowało ponad 700 tys. robotników, co tylko pogłębiało zapaść. Trwał głęboki kryzys polityczny, napięcie było bardzo wyczuwalne. W tej sytuacji ówczesne władze PRL straciwszy niemal kontrolę nad krajem zdecydowały się zalegalizować NSZZ Solidarność, związek zawodowy, do którego mogło należeć wówczas nawet 10 mln obywateli. Podyktowane to było naciskami z Moskwy, by natychmiast uspokoić nastroje społeczne; naciski poparte były potężnymi manewrami wojsk Układu Warszawskiego przy granicy z Polską (Sojuz 81 i Zapad 81 – ćwiczyły relokację oddziałów i symulowały inwazję) oraz mobilizacją licznych wojsk radzieckich stacjonujących w PRL. Ugodowe rozwiązanie i faktyczna legalizacja tak licznej opozycji wobec komunistów uświadczyły władze ZSRR w przekonaniu, że KC PZPR bezpowrotnie traci władzę w Polsce; same niepokoje mogły być też początkiem rozpadu bloku wschodniego – wzmożono więc zagraniczną presję na siłową likwidację Solidarności.
Ponad rok przed ogłoszeniem rozpoczęły się więc przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego. Prowadzono je w ścisłej tajemnicy tak, żeby jego ogłoszenie stało się kompletnym zaskoczeniem dla władz Solidarności, członków związku, władz Kościelnych i dysydentów. W ZSRR wydrukowano nawet treści obwieszczeń. Sporo z nich zachowało się do dziś, z łatwością więc odnajdziemy je w ogólnopolskich czy regionalnych muzeach lub na okolicznościowych wystawach upamiętniających to tragiczne wydarzenie. Stopniowo wymieniano też kadrę kierowniczą w PZPR, co miało zapewnić sprawną realizację operacji i jednocześnie nie dopuścić do możliwości wyjścia PRL z bloku wschodniego.
Wprowadzenie i przebieg stanu wojennego
Stan wojenny wprowadzono dekretem Rady Państwa (z naruszeniem ówczesnego prawa, które dopuszczało stosowanie dekretów jedynie pomiędzy sesjami obrad Sejmu, a akurat trwała sesja) w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku. Władzę objęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, na czele której stanął gen. Wojciech Jaruzelski. Na kraj spadła blokada komunikacyjna: wyłączono cywilne telefony, zaprzestano transmisji radiowo-telewizyjnej (nadawano wyłącznie przemówienie gen. Jaruzelskiego), wprowadzono cenzurę korespondencji i publikacji, zamknięto lotniska i granice państwa, a jednocześnie oddziały militarne różnego typu rozpoczęły aresztowania opozycjonistów w celu ich internowania. Na ulice i na granice miast w najważniejsze punkty komunikacyjne wyprowadzono ciężki sprzęt wojskowy, rozlokowano też oddziały i zmilitaryzowano instytucje wraz z najważniejszymi fabrykami, portami, kopalniami i sektorami gospodarki. Wprowadzono zakaz poruszania się po kraju, godzinę milicyjną (22:00-6:00) i zakaz zgromadzeń i strajków (w okresie tzw. karnawału Solidarności poprzedzającego wprowadzenie SW związkowcom przyznano do niego prawo). Uruchomiono doraźny tryb działania sądów. Tam, gdzie stawiany był opór lub kontynuowano strajki (np. w zakładach pracy) – prowadzono brutalne pacyfikacje. Tak samo brutalnie tłumiono demonstracje, niekiedy nawet z użyciem broni palnej. USA i inne kraje zachodnie natychmiast potępiły wydarzenia w Polsce i wprowadziły embargo ekonomiczne na eksport towarów i usług do PRL i ZSRR. Embargo to pogłębiło dodatkowo braki na rynku żywnościowym. W takim kształcie represje w PRL trwały do grudnia 1982 r., od kiedy zostały złagodzone. Sam stan wojenny został zniesiony, a Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego rozwiązana 22 lipca 1983 r.
Skutki stanu wojennego
Głównym skutkiem wprowadzenia stanu wojennego było utrzymanie się w Polsce systemu politycznego aż do jego rozpadu w 1989 r. W tym czasie sytuacja ekonomiczna w kraju systematycznie pogarszała się – postępowała pauperyzacja społeczeństwa, rosła inflacja i zadłużenie zagraniczne, z tego powodu braki na rynku nie malały, a i gospodarka była coraz bardziej niewydolna. Część represyjnych rozwiązań prawnych wdrożonych w trakcie stanu wojennego pozostała w mocy do upadku komunizmu, z drugiej strony zaś próbowano wdrażać reformy, szczególnie w zakresie możliwości indywidualnego gospodarowania. Znamienne i dalekosiężne (bo widoczne do dziś) są skutki społeczne: choć w wyniku wprowadzenia stanu wojennego PZPR straciła duży procent swych członków, to samą zasadność konieczności tego kroku do dziś ocenia pozytywnie ponad 40% Polaków (jest wciąż więcej zwolenników niż przeciwników). Można też zaryzykować stwierdzenie, że wprowadzenie stanu wojennego ułatwiło bezkrwawą i stosunkowo łagodną transformację ustrojową w Polsce po 1989 roku. Z jednej strony pokazało oblicze komunistycznej władzy, która może użyć środków represji, ale nie jest zdecydowana na bezwzględną i krwawą rozprawę z opozycją, tej ostatniej zaś uzmysłowiło, że przejęcie kraju w takim stanie będzie wymagać zasobów i umiejętności, których środowiska niepodległościowe jeszcze nie posiadają. Doprowadziło to do rozmów w Magdalence i obrad Okrągłego Stołu.
