Zabytki architektury w Gdańsku

Brama Krowia jest pierwszą od południa bramą wodną Gdańska. Stanowi początek Mostu Krowiego przerzuconego nad Motławą. Najprawdopodobniej Brama Krowia jest najstarszą budowlą tego rodzaju w mieście. Właśnie przez nią pędzono bydło do uboju, stąd wzięła się jej nazwa. Stopniowo budynek bramny zaczął tracić swoje znaczenie obronne i nabierać funkcji mieszkalnych. Decyzją władz miejskich na początku XX w. diametralnie przebudowano ją ze stylu gotyckiego na tylko ogólnie historyzujący, poszerzając jednocześnie przejazd. Mimo bardzo nieznacznych zniszczeń z czasów wojny, Brama Krowia i tak została rozebrana i odbudowana w swoim pierwotnym kształcie. Do rekonstrukcji posłużyły zarówno dawne ryciny, jak i jej zachowane średniowieczne fragmenty. Obecnie brama nie wyróżnia się niczym, poza swoim usytuowaniem, spośród sąsiadujących z nią kamienic, gdyż wszystkie powstały po II wojnie światowej z tej samej cegły. Parter przystosowano na pomieszczenia biurowe, gdzie ma swoją siedzibę PTTK, natomiast na wyższych piętrach znajdują się mieszkania.

Brama Mariacka należy do ciągu bram wodnych Głównego Miasta w Gdańsku. Zamyka ona od wschodu najwęższą w Gdańsku uliczkę Mariacką. Została wybudowana w drugiej połowie XV w., o czym świadczą źródła pisane oraz ozdobne tablice z herbami umieszczone nad przejazdem po obu jego stronach. Od Motławy znajduje się herb Rzeczypospolitej oraz herby Gdańska i Prus Królewskich w tzw. pokłonie heraldycznym. Natomiast od ul. Mariackiej umieszczony został polichromowany na złoto i czerwono herb Gdańska, który podtrzymywany jest przez lwy i zwieńczony koroną, nadaną miastu przez Kazimierza Jagiellończyka w 1457 roku. Późnogotycka forma Bramy jest stosunkowo masywna i asymetryczna. Obie elewacje udekorowano blendami zamkniętymi podwójnymi ostrołukami, podobnie jak schodkowe szczyty ponad otworami przejazdu. Front od strony rzeki zamykają dwie ośmioboczne wieżyczki zaopatrzone w otwory strzelnicze. Całość przykrywa dwuspadowy dach. Bardzo zniszczona podczas II wojny światowej, Brama Mariacka została odbudowana na przełomie lat 50. i 60. Przeznaczono ją na siedzibę Muzeum Archeologicznego i połączono z dawnym Domem Towarzystwa Przyrodniczego, w którym również znajdują się pomieszczenia muzealne. W 1998 roku na wschodniej elewacji umieszczono tablicę upamiętniającą Alexandra von Humboldta, przyrodnika i podróżnika, jednego z twórców współczesnej geografii. Był on członkiem honorowym Towarzystwa Przyrodniczego, z jego inicjatywy powstał Pruski Instytut Meteorologiczny.

Położona na Wyspie Spichrzów Brama Stągiewna to zespół dwóch baszt z łącznikiem. Jest ona zabytkiem architektury militarnej klasy światowej wraz z całym zespołem bram wchodzących w skład Drogi Królewskiej - od Bramy Wyżynnej do Bramy Żuławskiej. Ta monumentalna oś urbanistyczna wybija się na tle całego europejskiego średniowiecza. Mniejsza baszta - dziesięciometrowa Stągiewka - powstała pod koniec XV wieku, natomiast większa - 28-metrowa - w latach 1517-1519. Całość założenia stanowi przykład architektury gotyckiej uwzględniającej ówczesną nowość militarną, jaką była artyleria. Brama Stągiewna została przebudowana w XVII wieku, otrzymując renesansową attykę. Zdołała ona uniknąć większych zniszczeń wojennych. Po remoncie została przekazana Spółdzielni Polskich Artystów Plastyków "Arpo", pod której opieką doczekała się gruntownego remontu w latach 80. wraz z dobudową nowego łącznika. Przez długie lata mieściły się tu pracownie dla artystów oraz sklep z ich wyrobami, głównie biżuterią.

Brama Świętojańska powstała w latach 40. XV wieku jako jedna z gotyckich bram wodnych. Jej średniowieczne elementy to przede wszystkim ostrołukowy przejazd oraz zwieńczone blankami szczyty zdobione blendami i narożne przypory. Już w XVII wieku Brama Świętojańska utraciła swoje walory obronne i została zaadaptowana na dom mieszkalny dzielony przez dwóch właścicieli. Dopiero jednak na początku XIX wieku zaczął się zmieniać jej wygląd zewnętrzny, kiedy to właściciel południowej części podczas remontu dodał klasycystyczny fronton. Natomiast pół wieku później północna partia budynku została rozebrana pod budowę nowej kamienicy. Podczas działań wojennych w 1945 roku, brama została niemal całkowicie zrujnowana i w takim stanie pozostawała aż do 1976 roku. Dzięki inicjatywie Zbigniewa Łosickiego, członka Gdańskiego Oddziału Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa, budynek przekazano PZITB, które podjęło się jego odbudowania w formie z XV w.

Brama Wyżynna, zwana również Wysoką, została wybudowana jako element nowożytnych fortyfikacji bastionowych w latach 1574-1576 od najczęściej obleganej, zachodniej strony miasta. Stanowi początek Drogi Królewskiej. Początkowo ceglany budynek bramny wzniesiony według planów Hansa Kramera, w latach 1587-1588 został oblicowany piaskowcem z bogatą ornamentyką rzeźbiarską zgodnie z projektem Willema van den Blocke’a. Brama idealnie spełniała swoje zadania obronne między innymi właśnie przez swój imponujący wygląd. Otoczona z obu stron potężnymi wałami, poprzedzona zwodzonym mostem przerzuconym ponad fosą i wyposażona dodatkowo w masywną bronę skutecznie odstraszała wrogów. Płaskorzeźbione dekoracje olśniewały przybywających do miasta gości, wśród których znajdował się między innymi Napoleon. Zapragnął on nawet przenieść całą Bramę Wyżynną do Francji, zachwycony jej urodą. Nawiązujące do włoskiego renesansu cztery pilastry flankują trzy przepusty dla ruchu kołowego i pieszego. Podtrzymują one jednocześnie fryz heraldyczny z herbami Rzeczypospolitej, Gdańska i Prus Królewskich od frontu i herbem Cesarstwa Niemieckiego, dodanym w XIX w. Główna elewacja zwieńczona jest ponadto czterema rzeźbami lwów strzegących wejścia do miasta. Ciągnące się poniżej fryzu łacińskie sentencje oznaczają kolejno: "Najmądrzej dzieje się wszystko, co się dzieje dla Rzeczypospolitej", "Sprawiedliwość i pobożność to dwie podstawy wszystkich królestw" (lub po odczytaniu przeniesionej dolnej linijki: "Rum podstawą wszystkiego") oraz "Dobra najbardziej dla państw pożądane to pokój, wolność, zgoda". Kiedy w XIX wieku fortyfikacje przestały spełniać swoją główną funkcję, fosę zasypano, a wały rozebrano. Od 1903 roku wolnostojący budynek był siedzibą odwachu, po demilitaryzacji Gdańska zaś, w 1920 roku pomieszczenia zajęło biuro podróży. Po wojnie kilkakrotnie prowadzono prace rekonstrukcyjno-konserwatorskie, głównie w zakresie wystroju rzeźbiarskiego. Do lat 50. mieściło się tutaj Polskie Biuro Podróży "Orbis", później informacja turystyczna. Od 2002 roku Brama Wyżynna znajduje się w pieczy Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.

Zielona Brama jest jedną z najokazalszych bram gdańskich. Informacje o znajdującej się w tym miejscu budowli bramnej pojawiają się już 1357 roku. W dzisiejszej formie powstała w latach 1564-1568 według projektów Hansa Kramera, zastępując skromny gotycki budynek Bramy Kogi. Pierwotnie przeznaczona była na siedzibę królów Polskich, jednak żaden z nich nigdy z niej nie korzystał. Mieszkała tu tylko przez krótki czas przyszła królowa, Maria Ludwika Gonzaga. Nazwa obiektu wywodzi się od pobliskiego Zielonego Mostu wykonanego z kamienia o zielonkawym zabarwieniu. Bogato zdobione szczyty oraz dekoracyjne detale architektoniczne zdradzają wpływy manieryzmu holenderskiego. Jako materiał budowlany posłużyły drobne cegły sprowadzane specjalnie z Amsterdamu, a także kamienne płyty do dekoracji przejazdów i okien. Trzy oryginalne przejścia ozdobione są od wschodu herbami Rzeczypospolitej, Gdańska i Prus Wschodnich. Czwarty przejazd wybito dopiero w 1883 roku i dodano mu godło Prus. Pomieszczenia Zielonej Bramy służyły różnym celom. W wielkiej sali na pierwszym piętrze odbywały się uczty, festyny i sztuki teatralne, natomiast w przyziemiu stała waga portowa. W XVIII i XIX wieku swoją siedzibę miało tu Towarzystwo Przyrodnicze. Po jego przeniesieniu do Domu Towarzystwa Przyrodniczego otwarto w tym miejscu Muzeum Przyrodnicze. W czasie działań wojennych w latach 40. XX wieku budynek uległ pożarowi, zachowały się tylko jego zewnętrzne ściany. Przez wiele lat pozostawał w opłakanym stanie i dopiero przejęcie go przez Samorząd Województwa Pomorskiego odsunęło od niego groźbę katastrofy. Po gruntownej restauracji Zielona Brama została przekazana Muzeum Narodowemu, które otworzyło w niej swój oddział. Obecnie odbywają się tutaj wernisaże, wystawy czasowe, konferencje i pokazy, a w jednym z pomieszczeń mieściło się biuro byłego prezydenta Polski, Lecha Wałęsy, przeniesione w 2015 do siedziby Europejskiego Centrum Solidarności.

Złota Brama, do XX wieku, zwana Bramą Długouliczną, powstała w 1612 roku według projektu Abrahama van den Blocke’a na miejscu wcześniejszej, gotyckiej. Wchodzi w skład Drogi Królewskiej. To przez nią do miasta wjeżdżały niegdyś orszaki królewskie. Złota Brama nigdy nie pełniła funkcji obronnych, a jedynie reprezentacyjne, będąc swego rodzaju łukiem triumfalnym. Budowla wykazuje liczne wpływy manieryzmu holenderskiego i włoskiego renesansu. Fasada, podzielona na dwa poziomy ozdobnym gzymsem, podzielona jest symetrycznie przez kolumny wpisujące się w popularną wówczas zasadę "spiętrzenia porządków", czyli umieszczenie ponad kolumnami w stylu jońskim kolumn korynckich. Wieńcząca monument attyka stanowi tło dla siedmiu rzeźbionych personifikacji. Figury dłuta Piotra Ringeringa symbolizują dążenia mieszczan (Pokój, Wolność, Szczęście i Sławę) od zachodu i cnoty obywatelskie (Zgodę, Sprawiedliwość, Pobożność i Rozwagę) od wschodu. Pozostałe rzeźbione detale, zdobiące elewację, to wykonane na wzór niderlandzki stylizowane owoce, warzywa, szyszki i inne motywy roślinne. Wszystkie elementy zdobnicze są pozłacane i stanowią rekonstrukcję kopii dziewiętnastowiecznych, które zastąpiły zniszczone warunkami atmosferycznymi oryginały. Na zachodnim fryzie złoci się skierowany do gości fragment psalmu, który tłumaczy się: "Niech zażywają pokoju ci, którzy ciebie miłują. Niech pokój będzie w twoich murach, a bezpieczeństwo w twych pałacach!", natomiast wschodni fryz, od ulicy Długiej, będący przestrogą dla mieszkańców, brzmi: "Zgodą małe republiki rosną - niezgodą wielkie upadają". Przez większą część XIX wieku Złota Brama służyła Szkole Sztuk Pięknych. W znacznym stopniu zniszczona podczas II wojny światowej, została odbudowana dopiero w roku 1957, przy wsparciu Stowarzyszenia Architektów Polskich, którego siedziba mieści się w przylegającym do Bramy Dworze Bractwa Św. Jerzego.

Nowy Dom Ławy w swojej pierwotnej formie powstał pod koniec XIV wieku. Z tego czasu pochodzi gotycka, wąska fasada kamienicy podzielona na trzy pionowe części ceglanymi występami. Renesansowy portal, w przeciwieństwie do elewacji, jest bardzo bogato zdobiony. Zaopatrzono go we fryz z płaskorzeźbą Neptuna. Szczyt domu pochodzi zaś z barokowej przebudowy budynku z 1712 roku i zwieńczony został figurą Sprawiedliwości. Aż do początku XVIII wieku mieszkały tutaj rodziny gdańskich patrycjuszy. Później zaczęły odbywać się tutaj publiczne sądy ławnicze, od których obiekt zyskał swoją nazwę. W 1901 roku miasto weszło w posiadanie ponad dwustu eksponatów z kolekcji Lessera Giełdzińskiego, znanego żydowskiego kupca zbierającego przez całe życie różne przedmioty użytkowe. Dzięki temu, otwarto tutaj jeszcze w tym samym roku ekspozycję muzealną "Sień Gdańska". Większość wystawy zaginęła podczas wojny, część zaś znajduje się w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku. Dzisiejszy wystrój wnętrz Nowego Domu Ławy, wchodzącego w skład zespołu Dworu Artusa, nawiązuje do dawnych czasów. Można tu obecnie obejrzeć rekonstrukcję reprezentacyjnego salonu gdańskiej kamienicy, jakim mogli szczycić się patrycjusze żyjący w XVII i XVIII wieku oraz wystawę dokumentującą wysiłki mieszkających w XIX-wiecznym Gdańsku Polaków dbających o podtrzymanie narodowych tradycji. Oryginalną ciekawostkę stanowi pojawiająca się od 2001 roku w okrągłym okienku na szczycie kamienicy postać panienki odzianej w siedemnastowieczne szaty. Jest to rzeźba Ewy Topolan, upamiętniająca postać stworzoną w XIX wieku przez Jadwigę Łuszczewską, znaną jako Deotyma. Hedwiga, czyli tytułowa postać jej powieści, na stałe wpisała się już w kanon gdańskich legend. Każdego dnia o godzinie 13 można zauważyć, przy dźwiękach melodii Martiniego il Tedesco "Plasir d’amour" wygrywanej na carillonie Ratusza Głównego Miasta, młode dziewczę z tęsknotą wypatrujące powrotu ukochanego marynarza.

Dom Opatów Pelplińskich został wybudowany dla Piotra Heningka w 1612 roku, prawdopodobnie według projektu Abrahama van den Blocke`a. Zajmuje on działkę leżącą bezpośrednio nad kanałem Raduni. Skromny z tej strony wystrój kamienicy przykrywają malownicze pnącza roślin, natomiast elewacja frontowa jest bogato zdobiona w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Detale architektoniczne wykonano z kamienia, który kontrastuje z ceglanymi ścianami. Szczyt zamykają eleganckie woluty, a całość pokrywa ornament okuciowy. Dodatkowo między oknami ostatniej kondygnacji umieszczono trzy rzeźby ludzkich głów, natomiast gzymsy oddzielające kolejne poziomy podtrzymują skromniejsze popiersia. Portal z nadświetlem nawiązuje maskami i kiściami owoców do klasycyzmu. Układ wnętrza, mimo licznych prac remontowych, nadal jest typowy dla gdańskich kamienic. Widoczne jest to zwłaszcza w wysokiej sieni od frontu. Zachowała się również oryginalna balustrada z XVII wieku, której ornament przedstawia biblijną Zuzannę i starców. W roku 1686 kamienicę wykupił Władysław Łoś, by dać ją w użytkowanie opactwu cystersów z Pelplina, którzy oficjalnie nie mogli posiadać nieruchomości w mieście. Opaci prowadzili tutaj zajazd aż do kasaty zakonu w 1823 roku. Na początku XX wieku budynek znajdował się już w opłakanym stanie. Rozbiórki uniknął dzięki wykupieniu go przez miasto i natychmiastowemu remontowi. Zrekonstruowano wówczas niemal całą kamieniarkę, dodając również wieńczącego szczyt orła. Do 1939 roku mieścił się tu Miejski Urząd Budowlany. Dom Opatów Pelplińskich należy do nielicznych obiektów, jakie przetrwały nienaruszone przez II wojnę światową. Budynek został połączony labiryntem klatek schodowych z dwoma nowo powstałymi budynkami i przekazany w użytkowanie Uniwersytetowi Gdańskiemu. Obecnie dom jest siedzibą Instytutu Historii Sztuki Wydziału Historycznego UG.